(دەرکەوتنی پیت و فۆنی (ڕ، ر، ڵ، ل) لەنێو زوانی کوردیک).

پیتی (ڕ) سیمای تایبەتی لە ڕێنوسی ڕاستچین تایبەت بە ئەلفبێی زوانی کوردیکی هەیە و بە کۆدی (r) IPA دەردەکەوێت کە لەنێو زوانی کوردیک بە (ڕ)ی گڕ و کێشراوە ناسراوە، پیتێکی نەلکاوە و فۆنێکی ڕەقەمەڵاشویی و پێچەوانەکەشی فۆنی (ر) بە کۆدی (R) IPA کە لە زوانی کوردیک بە (ر) لاواز و نزم ناسراوە.

 بەپێی مکانیزمی فۆنێتیکی و بازنەی زوانی ژینگەیی زوانانی کوردیک لە بازنەی "ناوەندی" و "باشور" بەشێوەی خۆزا و سروشتی ژینگەیی فۆنێتیکی ئەم زوانە، ئەم فۆنە کۆنسۆنانتە لە سەرەتای هەر وشەیەک بێت، بەشێوەیەکی ژینگەیی "گڕ" (ڕ) ساز دەکرێت و کاتێکیش ئەم واج و فۆنیمی بەشێوەی ژینگەیی و سروشتی خۆی لە مکانیزمی فۆنێتیکی ئەم زوانە دەردەکەوێت، کۆدی دیاریکراوی خۆی دەردەکەوێت و ئوتۆماتیک بەشێۆەی (Ř)، (ڕ) خۆ نیشان دەدات. ئەم فۆنە لەگەڵ فۆنە هاونگاریەکەی خۆی (ر) دو فۆنیم و واجی تایبەتن. بە ڕوانینێک لە بازنەی لێکسیمی و فۆنێتیکی زوانی کوردیک و دەوری واجی لە بەشی مۆرفۆلۆجی دەتوانین بەم ڕاستیە بگەین:

 ـ بە ڕوانینێک بۆ ئەم وشانەی خوارەوە، لە پێکهاتەی دو فۆنیم، واجی (ڕ) و (ر)، دەردەکەوێت ئەم دو دەنگە خاوەن فۆنی جیاوازن و دەبنە واجێکی بەهێز و واتای وشە تەواو دەگۆڕن، وەکو:

کەر Ker      کەڕ Keŕ

برین Birîn      بڕین Biŕîn

وەرین Werîn       وەڕین Weŕîn

سور Sur      سوڕ Suŕ

قور Qur       قوڕ Quŕ

مەر Mer       مەڕ Meŕ

دەر Der       دەڕ Deŕ

تورە Ture        توڕە Tuŕe

گۆر Gor        گۆڕ Goŕ

باران Baran        باڕان Baŕan

شۆر Şor       شۆڕ Şoŕ

لار Lar           لاڕ Laŕ

ئاور Awir        ئاوڕ Awiŕ

برۆ Biro          بڕۆ Biŕo

پەری Perî          پەڕی Peŕî

ئەم فۆنانە، بەشێوەیەکی فۆنێتیکی مێژویی و پەیکەرەی ئەم بازنەزانستیە لە زوانی ئیندوئەوروپیەکان و لەوانیش کوردیک بەزۆر و بەربڵاو لەگەڵ کۆنسۆنانتی (ل، ڵ) توشی لێکچوونی ناتەواوی فۆنێتیکی دەکرێن و لە مکانیزمی فۆنێتیکی بازنەی "ناوەندی" و "باشوری" کوردیکەوە، کۆنسۆنانتی (ل) بە کۆدی IPA (L) و کۆنسۆنانتی (ڵ) بە کۆدی (ɭ) IPA لەنێو زوانی کوردیک چالاکی لێکسیمی و مۆرفۆلۆجیان هەیە. لە بازنەی فۆنۆلۆجیکی کوردیک ئەگەر بڕوانین شێوەی بەرهەمهێنانی ئەم دو کۆنسۆنانتە، لە کۆنسۆنانتی (ڵ) زمان شێوەی نیمەقڵف و لاری دەگرێت و نوکی زمان تەواو بە ڕەقەمەڵاشو دەنوسێت_دەچەسپێت و لە کۆنسۆنانتی (ل) نوکی زمان بە ددانەکانی سەرەوە دەنوسێت، کەچی لە کۆنسۆنانتی (ڕ) نوکی زمان دێتە پێشتر و مەودا و جودای لە ڕەقایی پوکی سەرەوە دەگرێت و لە نێوەڕاستی زار دەمێنێتەوە و لەرینەوە دەکات و لە کۆنسۆنانتی (ر) نوکی زمان بە پوکی پێشەوە دەچەسپێت و هەوا دەدرێتە دەرەوە کە هەر کام لە مکانیزمی بەرهەمهێنان و فۆنێتیکی زوانی کوردیک، خاوەن پلەی واجین و دەبێت ئاگاداریان بین. نمونە بۆ دەوری واجی کۆنسۆنانتی (ڵ) و (ل):

- پەلە   ـ پەڵە

ـ بەلەک   ـ بەڵەک

ـ دال   ـ داڵ

ـ کولاو   ـ کوڵاو 

 ـ سۆل    ـ سۆڵ

ـ تۆل   ـ تۆڵ

ـ کوڵ    ـ کول

ـ گوڵ   ـ گول

گۆل   ‌ـ گۆڵ

ـ مەلە   ـ مەڵە

ـ دۆل   ـ دۆڵ 

ـ پەل   ـ پەڵ

ـ قوول   ـ قووڵ 

ـ چل   ـ چڵ

بە ڕوانین لە مکانیزمی بەرهەمهێنانی فۆنۆلۆجی کوردیک بۆمان دەردەکەوێت بۆ نمونە بۆچی لە فەرهەنگی هەنبانەبۆرینە، بەشێوەی نازانستی واژەی وەکو: (ڵێڵ، ڵاڵ) دەردەکەون.

٭ تێبینی: لە کۆمەڵێک وشە ئەم چوار کۆنسۆنانتە وەکو فۆن دەردەکەون، بەڵام هیچ ئەرکی واجیان نیە و واتاگۆڕ نین، کاتێکیش واتاگۆڕ نەبن بەپێی زوانی ژینگەیی لە زوانانی کوردیک دەردەکەون و چ بە (ڕ) و (ل) بن و چ (ڵ) و (ڕ) چ جیاوازیان نیە و واتای وشەی ناگۆڕن، واتا دەوری واجی نابینن.

سەرچاوە: پرشەدارێکی زمانەوانی 1