پێڕست :-

1. قۆناغەکانی جەنگ

2. قۆناغی یەکەم, قۆناغی سەرەتایی (١٩٥٥-١٩٦٥)

3. قۆناغی دووەم، چڕبوونەوەی جەنگی ڤێتنام (١٩٦٥-١٩٦٨)

4. سێیەم. قۆناغی ڤێتنامیزەکردن (١٩٦٩-١٩٧٣)

5. قۆناغی کۆتایی (١٩٧٣-١٩٧٥)

 

---

 

پێشەکی

جەنگی ڤێتنام، یەکێک لە درێژترین و ئاڵۆزترین ململانێکانی سەدەی بیستەم، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر مێژووی هاوچەرخی جیهان هەبووە. قۆناغی یەکەمی ئەم جەنگە، کە لە ساڵی ١٩٥٥ەوە تا ١٩٦٥ درێژەی کێشا، سەرەتای دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە کاروباری ناوخۆیی ڤێتنامدا بوو. ئەم قۆناغە، کە زۆرجار وەک "جەنگی بێدەنگ" ناودەبرێت، بناغەی داڕشت بۆ ئەو ململانێ درێژخایەنەی کە دواتر بووە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی ئەمریکادا.

لەم ڕاپۆرتەدا، هەوڵ دەدەین تیشک بخەینە سەر گرنگترین ڕووداو و پەرەسەندنەکانی ئەم جەنگە، لە ڕوانگەی مێژوویی، سیاسی، سەربازی و کۆمەڵایەتییەوە. هەروەها، ئاماژە بە کاریگەرییە درێژخایەنەکانی ئەم جەنگە دەکەین لەسەر ڕەوتی گشتی جەنگەکە و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان. ئامانجمان ئەوەیە خوێنەر تێگەیشتنێکی قووڵ و هەمەلایەنە بەدەست بهێنێت سەبارەت بەم جەنگە گرنگە لە مێژووی هاوچەرخ.

 

1. قۆناغەکانی جەنگ:

جەنگی ڤێتنام یەکێکە لە گەورەترین و خوێناویترین جەنگەکانی سەدەی ڕابردوو کە تێیدا بە هەزاران مرۆڤ گیانیان لە دەستدا.

 

ئەم جەنگە بەگشتی بۆ چوار قۆناغی سەرەکی دابەش دەکرێت:

1. قۆناغی سەرەتایی (١٩٥٥-١٩٦٥): دەستپێکی دەستێوەردانی ئەمریکا و پشتیوانی لە حکومەتی باشووری ڤێتنام.

2. قۆناغی چڕبوونەوە (١٩٦٥-١٩٦٨): زیادبوونی هێزەکانی ئەمریکا و چڕبوونەوەی شەڕەکان.

3. قۆناغی ڤێتنامیزەکردن (١٩٦٩-١٩٧٣): کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا و زیادکردنی بەرپرسیارێتی هێزەکانی باشووری ڤێتنام.

4. قۆناغی کۆتایی (١٩٧٣-١٩٧٥): دوای ڕێککەوتنی پاریس، کشانەوەی تەواوی ئەمریکا و داگیرکردنی باشووری ڤێتنام لەلایەن باکوورەوە.

 

---

 

2. قۆناغی یەکەم قۆناغی سەرەتایی (١٩٥٥-١٩٦٥ :

ئێمە لەم ڕاپۆرتەدا زۆر بە وردی و بە درێژی باس لە قۆناغی یەکەمی جەنگەکە دەکەین

 

١. پێشینەی مێژوویی

جەنگی ڤێتنام ڕیشەی قووڵی لە مێژووی کۆلۆنیالیزم و خەباتی ئازادیخوازی ڤێتنامدا هەیە. بۆ تێگەیشتن لە قۆناغی یەکەمی جەنگەکە، پێویستە سەرنج بدەینە سەر ئەو ڕووداوە گرنگانەی کە بوونە هۆی دروستبوونی ئەم دۆخە ئاڵۆزە.

ڤێتنام بۆ ماوەی نزیکەی حەفتا ساڵ لەژێر دەسەڵاتی کۆلۆنیالی فەرەنسادا بوو. لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا، ژاپۆن داگیری کرد، بەڵام دوای شکستی ژاپۆن لە ساڵی ١٩٤٥دا، بزووتنەوەی ئازادیخوازی ڤێتنام بە سەرکردایەتی هۆشی مین سەربەخۆیی وڵاتەکەی ڕاگەیاند. ئەمە سەرەتای خەباتێکی درێژخایەن بوو دژی فەرەنسا کە هەوڵی دەدا دەسەڵاتی کۆلۆنیالی خۆی بگەڕێنێتەوە.

لە نێوان ساڵانی ١٩٤٦ و ١٩٥٤دا، جەنگی هیندوچین ڕوویدا کە تێیدا هێزەکانی ڤێتمین (بەرەی سەربەخۆی خوازی ڤێتنام) دژی هێزەکانی فەرەنسا جەنگان. ئەم جەنگە بە سەرکەوتنی ڤێتمین لە شەڕی دیەن بیەن فوو لە ساڵی ١٩٥٤دا کۆتایی هات، کە بووە هۆی کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی فەرەنسا لە هیندوچین.

لە ئەنجامی ڕێککەوتنی ژنێڤ لە هەمان ساڵدا، ڤێتنام بە درێژایی هێڵی ١٧ بە دوو بەشی باکوور و باشوور دابەش کرا. بەپێی ڕێککەوتنەکە، دەبووایە لە ساڵی ١٩٥٦دا هەڵبژاردنێکی گشتی بۆ یەکخستنەوەی وڵات ئەنجام بدرێت، بەڵام ئەمە هەرگیز ڕووی نەدا.

لە باکووردا، حکومەتێکی کۆمۆنیستی بە سەرۆکایەتی هۆشی مین دامەزرا، لە کاتێکدا لە باشووردا حکومەتێکی لایەنگری ڕۆژئاوا بە سەرۆکایەتی نگۆ دین دیەم دەسەڵاتی گرتە دەست. ئەم دابەشبوونە بووە هۆی دروستبوونی گرژی و ناکۆکی نێوان هەردوو بەشی وڵات.

ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، کە نیگەران بوو لە بڵاوبوونەوەی کۆمۆنیزم لە ناوچەکەدا، دەستی کرد بە پشتیوانیکردنی حکومەتی باشووری ڤێتنام. لە سەرەتادا، ئەم پشتیوانییە لە شێوەی هاوکاری ئابووری و ڕاوێژکاری سەربازی بوو. بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، ئەم پشتیوانییە فراوانتر بوو و بووە دەستێوەردانێکی ڕاستەوخۆ.

لەم دۆخەدا بوو کە قۆناغی یەکەمی جەنگی ڤێتنام دەستی پێکرد. ئەم قۆناغە، کە لە ساڵی ١٩٥٥ەوە دەستی پێکرد، بینینی زیادبوونی بەرەبەرەی ڕۆڵی ئەمریکا لە ڤێتنامدا، کە دواتر بووە هۆی دروستبوونی یەکێک لە درێژترین و پڕ کێشەترین جەنگەکانی سەدەی بیستەم.

 

٢. دەستپێکی دەستێوەردانی ئەمریکا:

دەستێوەردانی ئەمریکا لە ڤێتنام بە شێوەیەکی بەرەبەرە و لەسەرخۆ دەستی پێکرد، بەڵام بە خێرایی پەرەی سەند و بووە هۆکارێکی سەرەکی لە شێوەگرتنی ڕەوتی ڕووداوەکاندا. لە سەرەتای دەیەی ١٩٥٠کاندا، ئەمریکا دەستی کرد بە پێدانی هاوکاری ئابووری و سەربازی بە حکومەتی باشووری ڤێتنام، بە مەبەستی بەهێزکردنی دژی هەڕەشەی کۆمۆنیزم.

لە ساڵی ١٩٥٥دا، کاتێک نگۆ دین دیەم سەرۆکی باشووری ڤێتنام بوو، ئەمریکا دەستی کرد بە ناردنی ڕاوێژکارانی سەربازی بۆ مەشقپێکردن و ڕێکخستنی هێزە چەکدارەکانی باشووری ڤێتنام. ئەم هەنگاوە بە سەرەتای قۆناغی یەکەمی جەنگی ڤێتنام دادەنرێت. لەم کاتەدا، ژمارەی ڕاوێژکارانی ئەمریکی لە چەند سەد کەسێک تێنەدەپەڕی.

لە ساڵی ١٩٦١دا، سەرۆک جۆن ف. کەنەدی بڕیاری دا ژمارەی ڕاوێژکارانی سەربازی ئەمریکی لە ڤێتنام زیاد بکات. ئەم بڕیارە لە ئەنجامی ئەو ڕاپۆرتانەوە هات کە باسیان لە لاوازی حکومەتی دیەم و بەهێزبوونی چالاکییەکانی ڤێتکۆنگ (بەرەی نەتەوەیی ئازادیخوازی باشووری ڤێتنام) دەکرد. تا کۆتایی ساڵی ١٩٦١، ژمارەی سەربازە ئەمریکییەکان لە ڤێتنام گەیشتە نزیکەی ٣,٢٠٠ کەس.

لە ساڵی ١٩٦٢دا، ئەمریکا هەنگاوێکی گەورەتری نا بە دامەزراندنی فەرماندەیی یارمەتی سەربازی ڤێتنام (MACV). ئەم فەرماندەییە بەرپرسیار بوو لە هەماهەنگی و بەڕێوەبردنی هەموو چالاکییە سەربازییەکانی ئەمریکا لە ڤێتنام. هەروەها لەم ساڵەدا، ئەمریکا دەستی کرد بە بەکارهێنانی هێلیکۆپتەر بۆ گواستنەوەی سەرباز و پشتیوانی ئاسمانی، کە بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە لە شێوازی شەڕکردندا.

ساڵی ١٩٦٣ ساڵێکی وەرچەرخان بوو. لە مانگی تشرینی دووەمدا، نگۆ دین دیەم لە کودەتایەکی سەربازیدا ڕووخێنرا و کوژرا. ئەمریکا، هەرچەندە ڕاستەوخۆ بەشداری نەکرد، بەڵام پشتیوانی لە کودەتاکە کرد. ئەم ڕووداوە بووە هۆی ناسەقامگیری زیاتر لە باشووری ڤێتنام و زیادبوونی دەستێوەردانی ئەمریکا.

لە ساڵی ١٩٦٤دا، ڕووداوی کەنداوی تۆنکین ڕوویدا، کە تێیدا ئەمریکا ئیدیعای کرد کەشتییەکانی هێرشیان کراوەتە سەر لەلایەن هێزەکانی باکووری ڤێتنامەوە. ئەم ڕووداوە بووە هۆی دەرچوونی بڕیارنامەی کەنداوی تۆنکین لە کۆنگرێسی ئەمریکا، کە دەسەڵاتێکی فراوانی دا بە سەرۆک لیندۆن جۆنسۆن بۆ بەکارهێنانی هێزی سەربازی لە ڤێتنام.

تێبینی: لە ساڵانی پاش جەنگ ئەمریکا دانی بەوەدانا کە ئەمە هەڵبەستراو بووە.

لە کۆتایی ساڵی ١٩٦٤ و سەرەتای ١٩٦٥دا، ئەمریکا دەستی کرد بە بۆردومانی ئاسمانی بەردەوام دژی باکووری ڤێتنام، کە بە ناوی "ئۆپەراسیۆنی ڕۆڵینگ تاندەر" ناسرا. هەروەها لە مانگی ئازاری ١٩٦٥دا، یەکەم هێزە جەنگاوەرەکانی ئەمریکا گەیشتنە ڤێتنام، کە کۆتایی بە قۆناغی یەکەمی جەنگ و دەستپێکی قۆناغی دووەمی هێنا.

بەم شێوەیە، لە ماوەی دە ساڵدا، دەستێوەردانی ئەمریکا لە ڤێتنام لە چەند ڕاوێژکارێکەوە گۆڕا بۆ بەشداریکردنێکی تەواوی سەربازی، کە دواتر بووە هۆی یەکێک لە درێژترین و پڕکێشەترین جەنگەکانی سەدەی بیستەم.

 

٣. ستراتیژی سەربازی و سیاسی:

لە قۆناغی یەکەمی جەنگی ڤێتنام، ستراتیژی سەربازی و سیاسی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لە باشووری ڤێتنام بە شێوەیەکی بەرچاو پەرەی سەند و گۆڕانکاری بەسەردا هات. ئەم ستراتیژیانە کاریگەرییەکی گەورەیان هەبوو لەسەر ڕەوتی جەنگەکە و شێوازی بەڕێوەچوونی.

لە سەرەتادا، ستراتیژی ئەمریکا زیاتر لەسەر پشتیوانی و ڕاوێژکاری چڕ ببووەوە. ئامانجی سەرەکی بریتی بوو لە بەهێزکردنی حکومەت و هێزە سەربازییەکانی باشووری ڤێتنام بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەی کۆمۆنیزم. ئەم ستراتیژیە بە "نەهێشتنی شۆڕش" ناسرابوو، کە تێیدا هەوڵ دەدرا لە ڕێگەی چاکسازی کۆمەڵایەتی و ئابووری، پشتگیری خەڵک بۆ حکومەت زیاد بکرێت.

یەکێک لە گرنگترین بەرنامەکانی ئەم ستراتیژیە "بەرنامەی گوندی ستراتیژی" بوو کە لە ساڵی ١٩٦٢دا دەستی پێکرد. ئەم بەرنامەیە هەوڵی دەدا گوندنشینەکان لە ناوچە مەترسیدارەکان بگوازێتەوە بۆ گوندی پارێزراو و چاودێریکراو، بە مەبەستی جیاکردنەوەیان لە کاریگەری ڤێتکۆنگ. هەرچەندە ئەم بەرنامەیە لە هەندێک ناوچەدا سەرکەوتوو بوو، بەڵام بە گشتی نەیتوانی پشتگیری خەڵکی لادێ بۆ حکومەت مسۆگەر بکات.

لە بواری سەربازیدا، ئەمریکا هەوڵی دەدا تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو بەکار بهێنێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی تاکتیکە چریکییەکانی ڤێتکۆنگ. بۆ نموونە، بەکارهێنانی هێلیکۆپتەر بۆ گواستنەوەی خێرای هێز و پشتیوانی ئاسمانی بووە بەشێکی گرنگ لە ستراتیژی سەربازی ئەمریکا. هەروەها، بەکارهێنانی کەرەستەی پێشکەوتووی هەواڵگری و چاودێری بۆ دۆزینەوەی چالاکییەکانی دوژمن زیادی کرد.

لە لایەکی ترەوە، ڤێتکۆنگ و پشتیوانەکانیان لە باکووری ڤێتنام ستراتیژی جەنگی درێژخایەنی گەلیان پەیڕەو دەکرد. ئەم ستراتیژیە لەسەر بنەمای بەدەستهێنانی پشتیوانی خەڵک، بەکارهێنانی تاکتیکی چریکی و لاوازکردنی ورەی دوژمن دامەزرابوو. ئەوان توانییان بە سەرکەوتوویی خۆیان لەگەڵ ژینگەی سروشتی و کۆمەڵایەتی ڤێتنام بگونجێنن و ئەمەش بووە هۆی سەرکەوتنی بەرچاویان لە بەرامبەر هێزە تەکنەلۆژیا پێشکەوتووەکانی ئەمریکا و باشووری ڤێتنام.

لە ڕووی سیاسییەوە، ئەمریکا هەوڵی دەدا حکومەتێکی سەقامگیر و دیموکراتی لە باشووری ڤێتنام دروست بکات. بەڵام ئەم هەوڵانە بە زۆری سەرکەوتوو نەبوون بەهۆی گەندەڵی، ناکۆکی ناوخۆیی و نەبوونی پشتیوانی بەرفراوانی خەڵک بۆ حکومەتی باشوور. ڕووخاندنی نگۆ دین دیەم لە ساڵی ١٩٦٣ نموونەیەکی بەرچاوە لەم ناسەقامگیرییە سیاسییە.

لە کۆتایی ئەم قۆناغەدا، کاتێک ئەمریکا هەستی کرد ستراتیژییەکانی سەرکەوتوو نەبوون، دەستی کرد بە گۆڕینی ئاڕاستەی خۆی بەرەو دەستێوەردانی ڕاستەوخۆتر. ڕووداوی کەنداوی تۆنکین لە ساڵی ١٩٦٤ و دەستپێکردنی بۆردومانە ئاسمانییەکان دژی باکووری ڤێتنام نیشانەی ئەم گۆڕانکارییە بوون لە ستراتیژی ئەمریکادا.

بەم شێوەیە، قۆناغی یەکەمی جەنگی ڤێتنام شاهیدی گۆڕانکارییەکی گەورە بوو لە ستراتیژی سەربازی و سیاسی، کە ڕێگەی خۆشکرد بۆ قۆناغی دووەمی جەنگ کە تێیدا دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی ئەمریکا بە تەواوی دەستی پێکرد.

 

٤. ڕۆڵی بەرەی نەتەوەیی ئازادیخوازی باشووری ڤێتنام (ڤێتکۆنگ):

بەرەی نەتەوەیی ئازادیخوازی باشووری ڤێتنام، کە بە ناوی ڤێتکۆنگ ناسراوە، ڕۆڵێکی سەرەکی و کاریگەری هەبوو لە قۆناغی یەکەمی جەنگی ڤێتنام. ئەم ڕێکخراوە لە ساڵی ١٩٦٠دا دامەزرا و بە خێرایی بووە هێزێکی گرنگ لە ململانێکەدا.

ڤێتکۆنگ لە بنەڕەتدا لە کۆمۆنیستە باشوورییەکان پێکهاتبوو کە دژی حکومەتی باشووری ڤێتنام بوون، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات توانی پشتیوانی بەشێکی بەرچاو لە خەڵکی ناڕازی باشووری ڤێتنام بەدەست بهێنێت. ستراتیژی سەرەکی ڤێتکۆنگ بریتی بوو لە تێکەڵکردنی چالاکی سیاسی و سەربازی بۆ لاوازکردنی حکومەتی باشوور و بەدەستهێنانی پشتیوانی خەڵک.

لە ڕووی سەربازییەوە، ڤێتکۆنگ پشتی بە شەڕی چریکی دەبەست. ئەوان بە باشی دەیانزانی کە ناتوانن لە شەڕی ڕووبەڕوودا بەرامبەر هێزە باشتر چەکدارکراوەکانی باشووری ڤێتنام و ئەمریکا سەرکەوتوو بن. لە جیاتی ئەوە، ئەوان پەنایان بردە بەر تاکتیکی وەک بۆسە نانەوە، هێرشی کتوپڕ و پاشەکشەی خێرا. ئەم تاکتیکانە زۆر کاریگەر بوون لە لاوازکردنی ورەی دوژمن و تێکدانی پلانە سەربازییەکانیان.

یەکێک لە گرنگترین سەرکەوتنەکانی ڤێتکۆنگ لەم قۆناغەدا هێرشە بەرفراوانەکەی ساڵی ١٩٦٣ بوو کە ناسراوە بە "زستانی غەمگین". لەم هێرشەدا، ڤێتکۆنگ توانی زەبرێکی گەورە لە هێزەکانی باشووری ڤێتنام بدات و کۆنترۆڵی بەشێکی بەرچاو لە ناوچە لادێیەکان بەدەست بهێنێت.

لە ڕووی سیاسییەوە، ڤێتکۆنگ کاری لەسەر بەدەستهێنانی پشتیوانی خەڵکی لادێ دەکرد. ئەوان بەڵێنی چاکسازی زەوی و باشترکردنی ژیانی گوندنشینەکانیان دەدا. هەروەها، ئەوان ڕێکخستنێکی بەهێزیان لە نێو خەڵکدا دروست کرد کە پێی دەوترا "حکومەتی سێبەر". ئەم ڕێکخستنە لە زۆر ناوچەدا وەک حکومەتی ڕاستەقینە مامەڵەی لەگەڵ دەکرا و خزمەتگوزاری پێشکەش بە خەڵک دەکرد.

یەکێک لە تاکتیکە سەرەکییەکانی ڤێتکۆنگ بریتی بوو لە نفوزکردن بۆ ناو دامودەزگاکانی حکومەتی باشووری ڤێتنام. ئەمە وای کرد کە ئەوان زانیاری گرنگ بەدەست بهێنن و هەروەها توانییان کاریگەری لەسەر بڕیارەکانی حکومەت دابنێن.

پشتیوانی باکووری ڤێتنام ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە بەهێزبوونی ڤێتکۆنگدا. باکوور یارمەتی سەربازی، لۆجیستی و سیاسی پێشکەش بە ڤێتکۆنگ دەکرد. ڕێگای هۆشی مین، کە تۆڕێکی ئاڵۆزی ڕێگای نهێنی بوو لە باکوورەوە بۆ باشوور، ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە گەیاندنی ئەم یارمەتییانەدا.

سەرەڕای هەوڵەکانی ئەمریکا و حکومەتی باشووری ڤێتنام بۆ لاوازکردنی ڤێتکۆنگ، ئەم ڕێکخراوە توانی لە کۆتایی قۆناغی یەکەمی جەنگدا ببێتە هێزێکی گەورە و کاریگەر. کاریگەری و سەرکەوتنەکانی ڤێتکۆنگ بوونە هۆکارێکی سەرەکی بۆ بڕیاری ئەمریکا لە زیادکردنی دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی سەربازی لە کۆتایی ئەم قۆناغەدا.

 

٥. کاریگەری لەسەر کۆمەڵگای ڤێتنامی:

قۆناغی یەکەمی جەنگی ڤێتنام کاریگەرییەکی قووڵ و هەمەلایەنەی لەسەر کۆمەڵگای ڤێتنامی بەجێهێشت. ئەم کاریگەرییانە تەنها سنووردار نەبوون بە لایەنە سەربازی و سیاسییەکان، بەڵکو گۆڕانکاری بەرچاویان لە ژیانی ڕۆژانە، پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، ئابووری و کەلتووری وڵاتدا دروست کرد.

یەکەم، جەنگەکە بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە لە پێکهاتەی دیمۆگرافی وڵات. بە هۆی شەڕ و ناسەقامگیری، بە تایبەتی لە ناوچە لادێیەکان، ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک ناچار بوون ماڵ و شوێنی ژیانی خۆیان بەجێبهێڵن. ئەمە بووە هۆی زیادبوونی خێرای دانیشتوانی شارەکان، بە تایبەتی سایگۆن، کە کێشەی کۆمەڵایەتی و ژێرخانی نوێی دروست کرد.

لە ڕووی ئابوورییەوە، جەنگەکە کاریگەرییەکی دوولایەنەی هەبوو. لەلایەکەوە، بوونی هێزە ئەمریکییەکان و هاوکارییە داراییەکانیان بووە هۆی گەشەکردنێکی خێرا لە هەندێک کەرتی ئابووریدا، بە تایبەتی لە شارە گەورەکان. بەڵام لەلایەکی ترەوە، کەرتی کشتوکاڵی کە بناغەی ئابووری ڤێتنام بوو، زەرەرێکی گەورەی لێکەوت بە هۆی وێرانکاری و کۆچی بەکۆمەڵی گوندنشینەکان.

پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو گۆڕان. سیستەمی نەریتی کۆمەڵایەتی ڤێتنام، کە لەسەر بنەمای ڕێزگرتن لە بەتەمەنەکان و یەکێتی خێزان دامەزرابوو، کەوتە ژێر فشارێکی گەورەوە. بە هۆی جیابوونەوەی خێزانەکان و کاریگەری کەلتووری ڕۆژئاوا، بە تایبەتی لە شارەکان، گۆڕانکاری بەرچاو لە بەها و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکاندا ڕوویدا.

سیستەمی پەروەردە کاریگەری گەورەی لێکەوت. لەلایەکەوە، هاوکارییە ئەمریکییەکان بوونە هۆی باشترکردنی هەندێک لایەنی پەروەردە، بە تایبەتی لە زانکۆکان. بەڵام لەلایەکی ترەوە، زۆرێک لە قوتابخانەکان، بە تایبەتی لە ناوچە لادێیەکان، بە هۆی شەڕەوە داخران یان وێران کران.

ڕۆڵی ژنان لە کۆمەڵگادا گۆڕانکاری بەسەردا هات. بە هۆی بەشداریکردنی پیاوان لە شەڕدا، ژنان ناچار بوون بەرپرسیارێتی زیاتر لە خێزان و کۆمەڵگادا وەربگرن. ئەمە بووە هۆی زیادبوونی ڕۆڵی ژنان لە بازاڕی کار و ژیانی گشتیدا.

تەندروستی گشتی کاریگەری نەرێنی گەورەی لێکەوت. سەرەڕای هەوڵەکانی ئەمریکا بۆ باشترکردنی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان، بەڵام شەڕ بووە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و کەمبوونەوەی دەرفەتی چارەسەری پزیشکی بۆ زۆرێک لە هاوڵاتیان.

لە ڕووی کەلتوورییەوە، بوونی هێزە بیانییەکان و کاریگەری میدیای ڕۆژئاوایی بووە هۆی ئاوێتەبوونێکی کەلتووری. ئەمە لە شارەکاندا زیاتر بەرچاو بوو، لەوێ مۆسیقا، جلوبەرگ و شێوازی ژیانی ڕۆژئاوایی بە خێرایی بڵاو دەبووەوە.

لە کۆتاییدا، جەنگەکە کاریگەرییەکی قووڵی دەروونی لەسەر کۆمەڵگای ڤێتنامی بەجێهێشت. ترس، دڵەڕاوکێ و نائومێدی بوونە بەشێک لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵک. ئەم کاریگەرییە دەروونییانە بۆ چەندین نەوەی دوای جەنگیش بەردەوام بوون.

بەم شێوەیە، قۆناغی یەکەمی جەنگی ڤێتنام نەک تەنها گۆڕانکاری سیاسی و سەربازی، بەڵکو گۆڕانکاری قووڵی کۆمەڵایەتی و کەلتووریشی لە کۆمەڵگای ڤێتنامیدا دروست کرد، کە کاریگەرییەکانی بۆ دەیان ساڵی دواتریش بەردەوام بوون.

 

٦. پەرەسەندنی دیپلۆماسی نێودەوڵەتی:

قۆناغی یەکەمی جەنگی ڤێتنام کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر دیپلۆماسی نێودەوڵەتی هەبوو و بووە هۆی گۆڕانکاری لە هاوکێشە سیاسییەکانی جیهاندا. لەم ماوەیەدا، جەنگی ڤێتنام لە کێشەیەکی ناوخۆییەوە بوو بە بابەتێکی گرنگی نێودەوڵەتی کە زۆربەی وڵاتانی جیهانی تێوەگلاند.

یەکێک لە گرنگترین ڕەهەندەکانی دیپلۆماسی نێودەوڵەتی لەم قۆناغەدا، ململانێی نێوان ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت بوو. هەردوو زلهێز ڤێتنامیان وەک گۆڕەپانێکی گرنگ بۆ کێبڕکێی جیهانی دەبینی. ئەمریکا پشتیوانی لە حکومەتی باشووری ڤێتنام دەکرد، لە کاتێکدا سۆڤیەت پشتیوانی سەربازی و سیاسی بە باکووری ڤێتنام دەبەخشی. ئەم دۆخە بووە هۆی ئاڵۆزتربوونی پەیوەندییەکانی نێوان دوو زلهێزەکە و زیادبوونی گرژییەکانی جەنگی سارد.

چین، وەک هێزێکی گەورەی ناوچەیی، ڕۆڵێکی گرنگی لە دیپلۆماسی نێودەوڵەتی سەبارەت بە ڤێتنام هەبوو. چین پشتیوانی بەهێزی لە باکووری ڤێتنام دەکرد و یارمەتی سەربازی و ئابووری پێشکەش دەکرد. ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی گرژی لە نێوان چین و ئەمریکادا.

فەرەنسا، کە پێشتر هێزی کۆلۆنیالی لە ڤێتنام بوو، هەوڵی دەدا ڕۆڵێکی ناوبژیوانی ببینێت. سەرۆکی فەرەنسا، شارل دیگۆل، چەندین جار ڕەخنەی لە سیاسەتەکانی ئەمریکا گرت و داوای چارەسەرێکی دیپلۆماسی کرد بۆ کێشەکە.

وڵاتانی ناوچەکە، وەک کەمبۆدیا و لاوس، لە ژێر فشارێکی گەورەدا بوون. ئەم وڵاتانە هەوڵیان دەدا بێلایەنی خۆیان بپارێزن، بەڵام بە هۆی پەرەسەندنی جەنگەوە، بە تایبەتی لە ڕێگەی هۆشی مینەوە، بەرەبەرە تێوەگلان.

نەتەوە یەکگرتووەکان هەوڵی دەدا ڕۆڵی ناوبژیوان ببینێت، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو لە کۆتاییهێنان بە جەنگەکە. سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، یو تانت، چەندین هەوڵی دا بۆ دەستپێکردنی دانوستان لە نێوان لایەنەکاندا، بەڵام ئەم هەوڵانە بە زۆری بێ ئەنجام بوون.

بزووتنەوەی وڵاتانی نابەستراو، کە لە کۆنفرانسی باندۆنگی ساڵی ١٩٥٥دا دامەزرا، هەوڵی دەدا ڕۆڵێک لە چارەسەرکردنی کێشەکەدا ببینێت. ئەم بزووتنەوەیە داوای کۆتاییهێنان بە دەستێوەردانی دەرەکی لە ڤێتنام دەکرد و پشتگیری لە مافی خۆبەڕێوەبردنی گەلی ڤێتنام دەکرد.

لە کۆتایی ئەم قۆناغەدا، کۆنفرانسی ژنێڤ لە ساڵی ١٩٦٤ هەوڵێکی گرنگ بوو بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێکی دیپلۆماسی. هەرچەندە ئەم کۆنفرانسە نەیتوانی کۆتایی بە جەنگەکە بهێنێت، بەڵام بووە هۆی دروستبوونی چوارچێوەیەک بۆ دانوستانە داهاتووەکان.

لە ئەنجامی ئەم پەرەسەندنە دیپلۆماسیانەدا، جەنگی ڤێتنام بوو بە یەکێک لە گرنگترین بابەتەکانی سیاسەتی نێودەوڵەتی. کاریگەرییەکانی ئەم جەنگە لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بۆ چەندین دەیەی دواتر بەردەوام بوو و بووە هۆی گۆڕانکاری لە ستراتیژی سیاسەتی دەرەوەی زۆرێک لە وڵاتانی جیهان.

 

٧. ڕۆڵی میدیا، ڕای گشتی و ئەنجامەکانی قۆناغی یەکەم:

لە قۆناغی یەکەمی جەنگی ڤێتنام، میدیا و ڕای گشتی ڕۆڵێکی گرنگیان گێڕا لە شێوەگرتنی تێڕوانینی خەڵک و سیاسەتمەداران سەبارەت بە جەنگەکە. هەروەها، ئەم قۆناغە کۆمەڵێک ئەنجامی گرنگی لێکەوتەوە کە کاریگەری قووڵیان لەسەر ڕەوتی داهاتووی جەنگەکە و سیاسەتی نێودەوڵەتی هەبوو.

 

ڕۆڵی میدیا:

لەم قۆناغەدا، میدیا بەرەبەرە دەستی کرد بە گێڕانی ڕۆڵێکی گرنگتر لە ڕاپۆرتدان لەسەر جەنگەکە. ڕۆژنامەنووسان و کامێرامانەکان لە مەیدانی شەڕدا ئامادەبوون و ڕاستەوخۆ ڕاپۆرتیان لە ڕووداوەکان دەدا. ئەمە یەکەمجار بوو کە جەنگێک بەم شێوەیە ڕاستەوخۆ و بەرفراوانە لە میدیادا پیشان بدرێت.

لە سەرەتادا، زۆربەی ڕاپۆرتە میدیاییەکان پشتگیریان لە سیاسەتەکانی حکومەتی ئەمریکا دەکرد. بەڵام بە تێپەڕبوونی کات و زیادبوونی قوربانییەکان، ڕەخنەگرتن لە جەنگەکە لە میدیادا زیادی کرد. وێنە و ڤیدیۆی ناخۆش لە مەیدانی شەڕ کاریگەرییەکی گەورەیان لەسەر ڕای گشتی هەبوو.

 

ڕای گشتی:

لە سەرەتای ئەم قۆناغەدا، زۆرینەی خەڵکی ئەمریکا پشتگیریان لە دەستێوەردانی حکومەتەکەیان لە ڤێتنام دەکرد. بەڵام بە تێپەڕبوونی کات و زیادبوونی ژمارەی قوربانییەکان، ڕای گشتی بەرەبەرە گۆڕا. لە کۆتایی ئەم قۆناغەدا، بزووتنەوەی دژە جەنگ لە ئەمریکا و وڵاتانی تردا دەستی بە گەشەکردن کرد.

 

لە ڤێتنام، ڕای گشتی دابەشبوو. لە باشوور، بەشێک لە خەڵک پشتگیری حکومەتیان دەکرد، بەڵام ژمارەیەکی زۆریش پشتگیری ڤێتکۆنگیان دەکرد. لە باکوور، پڕوپاگەندەی حکومەت کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ڕای گشتی هەبوو.

 

ئەنجامەکانی قۆناغی یەکەم:

یەکەم. بەهێزبوونی ڤێتکۆنگ: لە کۆتایی ئەم قۆناغەدا، ڤێتکۆنگ توانیبووی ببێتە هێزێکی گەورە و کاریگەر لە باشووری ڤێتنام.

دووەم. لاوازبوونی حکومەتی باشووری ڤێتنام: سەرەڕای هاوکاری ئەمریکا، حکومەتی باشوور نەیتوانی متمانەی زۆرینەی خەڵک بەدەست بهێنێت و بەرەنگاری ڤێتکۆنگ ببێتەوە.

سێیەم. زیادبوونی دەستێوەردانی ئەمریکا: ئەم قۆناغە کۆتایی هات بە بڕیاری ئەمریکا بۆ زیادکردنی ژمارەی سەربازەکانی و دەستپێکردنی بۆردومانی بەردەوامی باکووری ڤێتنام.

چوارەم. گۆڕانکاری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان: جەنگی ڤێتنام بووە هۆی ئاڵۆزتربوونی پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت و چین.

پێنجەم. کاریگەری لەسەر کۆمەڵگای ڤێتنامی: ئەم قۆناغە بووە هۆی گۆڕانکاری قووڵ لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی، ئابووری و کەلتووری ڤێتنام.

شەشەم. گۆڕانکاری لە شێوازی ڕاپۆرتدانی میدیایی: ئەم جەنگە بووە هۆی گۆڕانکاری لە شێوازی ڕاپۆرتدانی میدیا لەسەر جەنگ و کاریگەری میدیا لەسەر ڕای گشتی.

حەوتەم. سەرهەڵدانی بزووتنەوەی دژە جەنگ: لە کۆتایی ئەم قۆناغەدا، بزووتنەوەی دژە جەنگ لە ئەمریکا و وڵاتانی تردا دەستی بە گەشەکردن کرد.

هەشتەم. گۆڕانکاری لە ستراتیژی سەربازی: ئەزموونەکانی ئەم قۆناغە بوونە هۆی گۆڕانکاری لە ستراتیژی سەربازی ئەمریکا و ڤێتنام لە قۆناغەکانی دواتردا.

بە کۆتایی هاتنی ئەم قۆناغە، جەنگی ڤێتنام چووە قۆناغێکی نوێ و قورستر کە تێیدا دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی ئەمریکا زیادی کرد و جەنگەکە فراوانتر بوو. ئەنجامەکان و وانەکانی ئەم قۆناغە کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر سیاسەت، دیپلۆماسی و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی هەبوو کە بۆ چەندین دەیە بەردەوام بوو.

 

---

 

3. قۆناغی دووەم چڕبوونەوەی جەنگی ڤێتنام (١٩٦٥-١٩٦٨)

 

پێشەکی:

قۆناغی چڕبوونەوەی جەنگی ڤێتنام (١٩٦٥-١٩٦٨) یەکێک لە گرنگترین و کاریگەرترین بەشەکانی ئەم ململانێ درێژخایەنە بوو. ئەم قۆناغە بە زیادبوونی بەرچاوی ژمارەی سەربازانی ئەمریکایی لە ڤێتنام و چڕبوونەوەی شەڕەکان ناسراوە. لەم ماوەیەدا، جەنگەکە گەیشتە لووتکەی خۆی لە ڕووی توندوتیژی و کاریگەرییە نێودەوڵەتییەکانیەوە. ئەم قۆناغە کۆمەڵێک ڕووداوی گرنگی لەخۆگرتووە کە کاریگەرییان لەسەر ڕەوتی جەنگەکە و سیاسەتی نێودەوڵەتی هەبووە. لەم ڕاپۆرتەدا، ئێمە بە وردی و بە شێوەیەکی ئەکادیمی چاو بە قۆناغی چڕبوونەوەی جەنگی ڤێتنامدا دەخشێنینەوە، لایەنە جیاوازەکانی شیدەکەینەوە و کاریگەرییەکانی لەسەر ڤێتنام، ئەمریکا و جیهان دەخەینەڕوو.

 

دەستپێکی قۆناغی چڕبوونەوە:

قۆناغی چڕبوونەوە بە فەرمی لە ساڵی ١٩٦٥ەوە دەستی پێکرد، کاتێک سەرۆک لیندۆن جۆنسۆن بڕیاری دا ژمارەیەکی زۆر لە هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا بنێرێتە ڤێتنام. ئەم بڕیارە دوای چەند ڕووداوێکی گرنگ هات، لەوانە هێرشی ڤێت کۆنگ بۆ سەر بنکەی ئەمریکایی لە پلیکۆ و هێرشەکانی کەنداوی تۆنکین. ئەم ڕووداوانە بوونە هۆی ئەوەی کۆنگرێسی ئەمریکا بڕیاری تۆنکین دەربکات کە دەسەڵاتی تەواوی بە سەرۆک دا بۆ بەکارهێنانی هێزی سەربازی لە ڤێتنام.

لەم قۆناغەدا، ژمارەی سەربازانی ئەمریکایی لە ڤێتنام بە خێرایی زیادی کرد. لە کۆتایی ساڵی ١٩٦٥دا، نزیکەی ١٨٤,٠٠٠ سەربازی ئەمریکایی لە ڤێتنام هەبوون. ئەم ژمارەیە لە ساڵی ١٩٦٨دا گەیشتە زیاتر لە نیو ملیۆن سەرباز. ئەم زیادبوونە بەرچاوە لە ژمارەی سەربازان، لەگەڵ پەرەسەندنی شەڕەکان و بەکارهێنانی چەک و تەکنەلۆژیای نوێ، قۆناغێکی نوێی لە جەنگەکەدا دەستپێکرد.

 

بەشداری سەربازیی ئەمریکا:

لەم قۆناغەدا، بەشداری سەربازیی ئەمریکا گەیشتە لووتکەی خۆی. ئەمریکا نەک تەنها ژمارەیەکی زۆری سەرباز، بەڵکو چەک و تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی بەکارهێنا. فڕۆکە جەنگییەکان، هەلیکۆپتەرەکان، تانک و تۆپخانەی قورس بەشێکی گرنگ بوون لە ستراتیژی سەربازیی ئەمریکا. هەروەها، ئەمریکا دەستی کرد بە بەکارهێنانی چەکی کیمیایی وەک ئەیجێنت ئۆرەنج بۆ لەناوبردنی دارستانەکان و ئاشکراکردنی شوێنی حەشاردانی ڤێت کۆنگ.

یەکێک لە گرنگترین ستراتیژەکانی ئەمریکا لەم قۆناغەدا، "گەڕان و لەناوبردن" بوو. بەپێی ئەم ستراتیژە، هێزەکانی ئەمریکا هەوڵیان دەدا ناوچە کۆنترۆڵکراوەکانی ڤێت کۆنگ بدۆزنەوە و لەناویان ببەن. ئەم ستراتیژە لە هەندێک شوێندا سەرکەوتوو بوو، بەڵام بە گشتی نەیتوانی کۆتایی بە چالاکییەکانی ڤێت کۆنگ بهێنێت.

 

تاکتیکە سەربازییەکان:

لەم قۆناغەدا، هەردوو لایەنی شەڕەکە تاکتیکی جیاوازیان بەکاردەهێنا. هێزەکانی ئەمریکا و باشووری ڤێتنام زیاتر پشتیان بە هێزی ئاسمانی و تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو دەبەست. لە بەرامبەردا، هێزەکانی باکووری ڤێتنام و ڤێت کۆنگ زیاتر پشتیان بە شەڕی چریکی و تاکتیکی خۆپاراستن دەبەست.

یەکێک لە گرنگترین تاکتیکەکانی ئەمریکا، بۆردومانی بەردەوامی باکووری ڤێتنام بوو. ئەم بۆردومانانە کە بە ناوی "ئۆپەراسیۆنی ڕۆڵینگ تەندەر" ناسرابوون، ئامانجیان لاوازکردنی هێزی سەربازی و ئابووری باکووری ڤێتنام بوو. هەرچەندە ئەم بۆردومانانە زیانێکی زۆریان بە ژێرخانی باکووری ڤێتنام گەیاند، بەڵام نەیانتوانی ورەی خەڵک و هێزە سەربازییەکان بشکێنن.

لە لایەکی ترەوە، ڤێت کۆنگ و هێزەکانی باکووری ڤێتنام پشتیان بە تۆڕێکی بەرفراوانی تونێل و ڕێگای نهێنی دەبەست کە بە "ڕێگای هۆ چی مین" ناسرابوو. ئەم ڕێگایە بۆ گواستنەوەی چەک، خۆراک و سەرباز بەکاردەهێنرا و ڕۆڵێکی گرنگی لە بەرگریکردن و بەردەوامی شەڕدا هەبوو.

 

کاریگەرییە سیاسییەکان:

قۆناغی چڕبوونەوەی جەنگی ڤێتنام کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی ئەمریکا و سیاسەتی نێودەوڵەتی هەبوو. لە ئەمریکا، بەرەبەرە دژایەتی جەنگ زیادی کرد. خۆپیشاندانە گەورەکان دژی جەنگ دەستیان پێکرد و بزووتنەوەیەکی بەرفراوانی دژە جەنگ سەریهەڵدا. ئەم بزووتنەوەیە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی ئەمریکا هەبوو و بووە هۆی دروستبوونی کەلێنێکی گەورە لە کۆمەڵگای ئەمریکیدا.

لە ئاستی نێودەوڵەتیشدا، جەنگی ڤێتنام بووە بەشێکی گرنگ لە ململانێی نێوان بلۆکی ڕۆژئاوا بە سەرکردایەتی ئەمریکا و بلۆکی ڕۆژهەڵات بە سەرکردایەتی یەکێتی سۆڤیەت. سۆڤیەت و چین پشتیوانی سەربازی و ئابوورییان بۆ باکووری ڤێتنام دابین دەکرد، لە کاتێکدا ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی پشتیوانی باشووری ڤێتنامیان دەکرد.

 

ڕۆڵی میدیا و ڕای گشتی:

بۆ یەکەم جار لە مێژوودا، تەلەڤزیۆن وێنە و ڕاپۆرتی ڕاستەوخۆی لە مەیدانی جەنگەوە دەگواستەوە. ئەم ڕاپۆرتە تەلەڤزیۆنیانە کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر ڕای گشتی هەبوو و بوونە هۆی زیادبوونی دژایەتی جەنگ لە ناو خەڵکی ئەمریکادا.

ڕۆژنامەنووسان و وێنەگرانی جەنگ ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لە ئاشکراکردنی ڕاستییەکانی جەنگ. وێنە بەناوبانگەکانی وەک "کچە ناپاڵمەکە" و ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانییەکان لەسەر کوشتاری مای لای، بوونە هۆی گۆڕینی بۆچوونی خەڵک لەسەر جەنگ و زیادبوونی دژایەتی.

لەم قۆناغەدا، حکومەتی ئەمریکا هەوڵی دەدا کۆنترۆڵی زانیارییەکان بکات و وێنەیەکی ئەرێنی لە جەنگەکە پیشان بدات. بەڵام ئەم هەوڵانە زۆرجار سەرکەوتوو نەبوون و متمانەی خەڵک بە حکومەت و سەرکردە سەربازییەکان کەمی کرد.

 

کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان:

قۆناغی چڕبوونەوەی جەنگ کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر کۆمەڵگای ئەمریکی و ڤێتنامی هەبوو. لە ئەمریکا، جەنگ بووە هۆی دروستبوونی کەلێنێکی گەورە لە نێوان نەوەکاندا. گەنجان، بە تایبەتی خوێندکارانی زانکۆ، پێشەنگی بزووتنەوەی دژە جەنگ بوون. هەروەها، سیستەمی خزمەتی سەربازیی زۆرەملێ بووە هۆی ناڕەزایەتییەکی زۆر، چونکە زۆربەی ئەو کەسانەی دەنێردران بۆ جەنگ لە چینی هەژار و کەمینەکان بوون.

لە ڕووی ئابوورییەوە، جەنگ بارێکی قورسی خستە سەر ئابووری ئەمریکا. تێچووی جەنگ بووە هۆی زیادبوونی هەڵاوسان و کەمبوونەوەی بودجە بۆ بەرنامە کۆمەڵایەتییەکان.

لە ڤێتنام، کاریگەرییەکانی جەنگ زۆر قووڵتر بوون. ملیۆنان کەس ئاوارە بوون، ژێرخانی وڵات تێکچوو و ژینگە زیانێکی گەورەی بەرکەوت بەهۆی بەکارهێنانی چەکی کیمیایی و بۆمبارانە بەردەوامەکان.

 

ڕووداوە گرنگەکانی ئەم قۆناغە:

لە ماوەی قۆناغی چڕبوونەوەدا، چەندین ڕووداوی گرنگ ڕوویاندا کە کاریگەرییان لەسەر ڕەوتی جەنگەکە هەبوو. لەوانە:

١. ئۆپەراسیۆنی ستارلایت (١٩٦٥): یەکەم ئۆپەراسیۆنی گەورەی دەریایی ئەمریکا لە جەنگی ڤێتنام.

٢. شەڕی وادی ئیا درانگ (١٩٦٥): یەکەم شەڕی گەورە لە نێوان هێزەکانی ئەمریکا و باکووری ڤێتنام.

٣. ئۆپەراسیۆنی سیدار فۆڵس (١٩٦٧): گەورەترین ئۆپەراسیۆنی دەریایی ئەمریکا لە جەنگی ڤێتنام.

٤. شەڕی داک تۆ (١٩٦٧): یەکێک لە خوێناویترین شەڕەکانی جەنگی ڤێتنام.

٥. هێرشی تێت (١٩٦٨): گەورەترین و کاریگەرترین هێرشی هێزەکانی باکووری ڤێتنام و ڤێت کۆنگ.

 

هێرشی تێت:

هێرشی تێت، کە لە ساڵی نوێی ڤێتنامیدا لە ١٩٦٨ ڕوویدا، خاڵی وەرچەرخانێکی گرنگ بوو لە جەنگی ڤێتنامدا. ئەم هێرشە بەرفراوانە کە لەلایەن هێزەکانی باکووری ڤێتنام و ڤێت کۆنگەوە ئەنجامدرا، زۆربەی شارە گەورەکانی باشووری ڤێتنامی گرتەوە.

هەرچەندە لە ڕووی سەربازییەوە هێرشەکە شکستی هێنا و هێزەکانی باکوور و ڤێت کۆنگ زیانێکی زۆریان بەرکەوت، بەڵام لە ڕووی سایکۆلۆژی و سیاسییەوە سەرکەوتنێکی گەورە بوو بۆیان. هێرشی تێت بووە هۆی لەرزۆککردنی متمانەی خەڵکی ئەمریکا بە حکومەت و سەرکردە سەربازییەکانیان، چونکە پێشتر ئەوان باسی سەرکەوتنی گەورەیان لە جەنگەکەدا دەکرد.

دوای هێرشی تێت، ڕای گشتی لە ئەمریکا بە توندی دژی جەنگ وەستایەوە و گوشارەکان بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ زیادیان کرد. هەروەها، ئەم هێرشە بووە هۆی ئەوەی سەرۆک جۆنسۆن بڕیار بدات خۆی بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی سەرۆکایەتی کاندید نەکاتەوە.

 

دەرەنجامەکانی قۆناغی چڕبوونەوە:

قۆناغی چڕبوونەوەی جەنگی ڤێتنام کۆمەڵێک دەرەنجامی گرنگی لێکەوتەوە:

١. زیادبوونی بەرچاوی قوربانییەکان: لەم قۆناغەدا، ژمارەی قوربانییەکان لە هەردوو لا بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد.

٢. گۆڕانی ڕای گشتی: بەرەبەرە ڕای گشتی لە ئەمریکا و جیهان دژی جەنگ وەستایەوە.

٣. قەیرانی سیاسی لە ئەمریکا: جەنگ بووە هۆی دروستبوونی قەیرانێکی سیاسی قووڵ لە ئەمریکا و کاریگەری لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ١٩٦٨ هەبوو.

٤. گۆڕانی ستراتیژی جەنگ: دوای هێرشی تێت، ئەمریکا دەستی کرد بە گۆڕینی ستراتیژی خۆی و بیرکردنەوە لە چۆنیەتی کۆتاییهێنان بە جەنگ.

٥. کاریگەری لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی: جەنگی ڤێتنام کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەکانی نێوان زلهێزەکان هەبوو.

لە کۆتاییدا، قۆناغی چڕبوونەوەی جەنگی ڤێتنام (١٩٦٥-١٩٦٨) یەکێک لە قۆناغە هەرە گرنگ و کاریگەرەکانی ئەم جەنگە بوو. ئەم قۆناغە نەک تەنها ڕەوتی جەنگەکەی گۆڕی، بەڵکو کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر کۆمەڵگا و سیاسەتی ئەمریکا و جیهان هەبوو. لێکۆڵینەوە لەم قۆناغە دەرفەتێکی گرنگ دەڕەخسێنێت بۆ تێگەیشتن لە دینامیکی جەنگ، کاریگەرییەکانی لەسەر کۆمەڵگا و ئەو وانانەی کە دەکرێت لێی فێر ببین.

 

---

 

4. قۆناغی سێیەم ڤێتنامیزەکردن (١٩٦٩-١٩٧٣): کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا و زیادکردنی بەرپرسیارێتی هێزەکانی باشووری ڤێتنام.

 

١. پێشەکی

قۆناغی ڤێتنامیزەکردن بەشێکی گرنگ و هەستیاری جەنگی ڤێتنام بوو کە لە ساڵی ١٩٦٩ەوە دەستی پێکرد و تا ١٩٧٣ بەردەوام بوو لەم قۆناغەدا ئەمریکا هەوڵی دا بەرپرسیارێتی شەڕەکە بە تەواوی بگوازێتەوە بۆ هێزەکانی باشووری ڤێتنام و بە شێوەیەکی بەرەبەرە هێزەکانی خۆی بکشێنێتەوە ئەم ستراتیژە نوێیە کاریگەری قووڵی لەسەر ڕەوتی جەنگەکە و دواتر کۆتاییهاتنی هەبوو

 

٢ .ستراتیژی نیکسۆن و دۆکترینی نیکسۆن

کاتێک ڕیچارد نیکسۆن لە ساڵی ١٩٦٩دا بوو بە سەرۆکی ئەمریکا ستراتیژێکی نوێی بۆ جەنگی ڤێتنام داڕشت کە بە ڤێتنامیزەکردن ناسرا بەپێی ئەم ستراتیژە ئەمریکا دەبوو بەرەبەرە هێزەکانی خۆی لە ڤێتنام بکشێنێتەوە و لە هەمان کاتدا هێزەکانی باشووری ڤێتنام بەهێز بکات بۆ ئەوەی بتوانن خۆیان بەرگری لە وڵاتەکەیان بکەن ئەم ستراتیژە بەشێک بوو لە دۆکترینی نیکسۆن کە جەختی لەسەر ئەوە دەکردەوە وڵاتانی هاوپەیمانی ئەمریکا دەبێت زیاتر پشت بە خۆیان ببەستن لە بەرگریکردن لە خۆیان

 

٣. کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا:

لە چوارچێوەی ستراتیژی ڤێتنامیزەکردندا ئەمریکا دەستی کرد بە کشانەوەی بەرەبەرەی هێزەکانی لە ڤێتنام لە کۆتایی ساڵی ١٩٦٩دا نزیکەی ٥٤٠,٠٠٠ سەربازی ئەمریکی لە ڤێتنام هەبوون بەڵام ئەم ژمارەیە بە شێوەیەکی بەردەوام کەمی کرد تا گەیشتە کەمتر لە ١٥٠,٠٠٠ لە کۆتایی ساڵی ١٩٧١دا ئەم کشانەوەیە کاریگەری گەورەی لەسەر مۆراڵی هێزەکانی ئەمریکا و هەروەها لەسەر ڕای گشتی ناوخۆی ئەمریکا هەبوو

 

٤. بەهێزکردنی هێزەکانی باشووری ڤێتنام

هاوکات لەگەڵ کشانەوەی هێزەکانی خۆی ئەمریکا هەوڵی دا هێزەکانی باشووری ڤێتنام بەهێز بکات ئەمە لە ڕێگەی زیادکردنی یارمەتی سەربازی و دارایی و ڕاهێنان و پێدانی چەک و تەقەمەنی پێشکەوتوو بە هێزەکانی باشووری ڤێتنام ئەنجام درا ئامانج ئەوە بوو کە هێزەکانی باشووری ڤێتنام بتوانن بە تەنیا بەرەنگاری هێزەکانی باکووری ڤێتنام و ڤێتکۆنگ ببنەوە

 

٥. بۆردومانەکانی کەمبۆدیا و لاوس

لە ماوەی قۆناغی ڤێتنامیزەکردندا ئەمریکا هێرشی ئاسمانی توندی بۆ سەر بنکەکانی ڤێتکۆنگ و باکووری ڤێتنام لە کەمبۆدیا و لاوس ئەنجام دا ئەم هێرشانە کە بە نهێنی دەستیان پێکرد و دواتر ئاشکرا بوون مەبەست لێیان لاوازکردنی پشتیوانی لۆجیستی و سەربازی بۆ هێزەکانی ڤێتکۆنگ و باکووری ڤێتنام بوو بەڵام لە هەمان کاتدا بووە هۆی فراوانبوونی جەنگەکە بۆ وڵاتانی دراوسێ.

 

٦. دانوستانەکانی ئاشتی

لە ماوەی قۆناغی ڤێتنامیزەکردندا دانوستانەکانی ئاشتی لە نێوان ئەمریکا و باکووری ڤێتنام بەردەوام بوون هێنری کیسنجەر وەزیری دەرەوەی ئەمریکا ڕۆڵێکی سەرەکی لەم دانوستانانەدا گێڕا سەرەڕای ئەوەی کە چەندین جار دانوستانەکان شکستیان هێنا بەڵام لە کۆتاییدا بوونە هۆی گەیشتن بە ڕێککەوتنی پاریس

 

٧. هێرشی بەهاری ١٩٧٢

لە بەهاری ساڵی ١٩٧٢دا باکووری ڤێتنام هێرشێکی گەورەی بۆ سەر باشووری ڤێتنام دەستپێکرد کە بە هێرشی ئیستەر ناسرا ئەم هێرشە تاقیکردنەوەیەکی گرنگ بوو بۆ سیاسەتی ڤێتنامیزەکردن سەرەتا هێزەکانی باشووری ڤێتنام تووشی شکستی گەورە بوون بەڵام دواتر بە یارمەتی هێزی ئاسمانی ئەمریکا توانیان بەرگری بکەن و هەندێک لە ناوچە داگیرکراوەکان بگەڕێننەوە.

 

٨. ڕێککەوتنی پاریس

لە کۆتایی قۆناغی ڤێتنامیزەکردندا لە ژانیوەری ١٩٧٣ ڕێککەوتنی پاریس واژۆ کرا ئەم ڕێککەوتنە کۆتایی بە بەشداری ڕاستەوخۆی ئەمریکا لە جەنگی ڤێتنام هێنا و ڕێگەی بۆ کشانەوەی تەواوی هێزەکانی ئەمریکا خۆشکرد هەروەها ڕێککەوتنەکە داوای ئاگربەستی لە نێوان لایەنەکانی شەڕ و ئازادکردنی دیلەکانی جەنگی کرد.

 

٩. کاریگەرییەکانی قۆناغی ڤێتنامیزەکردن

قۆناغی ڤێتنامیزەکردن کاریگەری قووڵی لەسەر ڕەوتی جەنگی ڤێتنام و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا هەبوو لەلایەکەوە ئەم ستراتیژە ڕێگەی بۆ کۆتاییهاتنی بەشداری ڕاستەوخۆی ئەمریکا لە جەنگەکە خۆشکرد و فشاری لەسەر حکومەتی ئەمریکا کەمکردەوە لەلایەکی ترەوە نەیتوانی سەرکەوتن بۆ باشووری ڤێتنام مسۆگەر بکات و لە کۆتاییدا ڕێگەی بۆ داگیرکردنی باشووری ڤێتنام لەلایەن باکوورەوە خۆشکرد هەروەها ئەم قۆناغە کاریگەری درێژخایەنی لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا هەبوو و بووە هۆی گۆڕانکاری لە شێوازی بەشداریکردنی ئەمریکا لە کێشە نێودەوڵەتییەکاندا

 

---

 

5. قۆناغی چوارەم کۆتایی (١٩٧٣-١٩٧٥): دوای ڕێککەوتنی پاریس، کشانەوەی تەواوی ئەمریکا و داگیرکردنی باشووری ڤێتنام لەلایەن باکوورەوە.

 

١. پێشەکی

قۆناغی کۆتایی جەنگی ڤێتنام ماوەیەکی کورت بەڵام پڕ لە ڕووداوی مێژوویی بوو کە لە دوای واژۆکردنی ڕێککەوتنی پاریس لە ژانیوەری ١٩٧٣ەوە دەستی پێکرد و تا داگیرکردنی سایگۆن لە ٣٠ی نیسانی ١٩٧٥ بەردەوام بوو. ئەم قۆناغە گۆڕانکاری خێرای لە هاوکێشەی هێز لە ناوچەکەدا بەدواوە هات و بووە هۆی کۆتاییهاتنی یەکێک لە درێژترین و پڕ تێچووترین جەنگەکانی دوای جەنگی جیهانی دووەم.

 

٢. دوای ڕێککەوتنی پاریس

ڕێککەوتنی پاریس کە لە ٢٧ی ژانیوەری ١٩٧٣ واژۆ کرا، خاڵی وەرچەرخان بوو لە مێژووی جەنگی ڤێتنام. ئەم ڕێککەوتنە کە بە ناوی "ڕێککەوتنی کۆتاییهێنان بە جەنگ و گێڕانەوەی ئاشتی لە ڤێتنام" ناسرا، چەندین خاڵی گرنگی لەخۆ گرتبوو:

- ئاگربەستی گشتی لە سەرتاسەری ڤێتنام

- کشانەوەی تەواوی هێزەکانی ئەمریکا لە باشووری ڤێتنام لە ماوەی ٦٠ ڕۆژدا

- ئازادکردنی هەموو دیلەکانی جەنگ

- دانانی هێڵی جیاکەرەوە لە نێوان باکوور و باشووری ڤێتنام

- دانپێدانان بە مافی خەڵکی باشووری ڤێتنام بۆ دیاریکردنی چارەنووسی خۆیان

بەڵام ڕێککەوتنەکە لاوازییەکی گەورەی هەبوو: ڕێگەی بە هێزەکانی باکووری ڤێتنام دا لە باشووری ڤێتنام بمێننەوە. ئەمە لە دواییدا بووە هۆی ئەوەی کە باکوور بتوانێت بە ئاسانی هێرش بکاتەوە سەر باشوور.

 

٣. کشانەوەی تەواوی هێزەکانی ئەمریکا

بەپێی ڕێککەوتنی پاریس، ئەمریکا دەستی کرد بە کشانەوەی خێرای هێزەکانی. ئەم پرۆسەیە کە بە "Operation Homecoming" ناسرا، لە ماوەی دوو مانگدا جێبەجێ کرا:

- تا ٢٩ی مارسی ١٩٧٣، دوا سەربازی ئەمریکی لە ڤێتنام کشایەوە

- نزیکەی ٢٣،٠٠٠ کەسی سڤیلی ئەمریکی و بیانی لە وڵات دەرچوون

- ٥٩١ دیلی جەنگی ئەمریکی ئازاد کران و گەڕانەوە وڵات

کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا کاریگەری قووڵی لەسەر مۆراڵی هێزەکانی باشووری ڤێتنام هەبوو. زۆربەیان هەستیان دەکرد کە ئەمریکا پشتی تێکردوون و بە تەنیا بەجێی هێشتوون لە بەرامبەر هێزێکی بەهێزتردا.

 

٤. لاوازبوونی حکومەتی باشووری ڤێتنام

دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا، حکومەتی باشووری ڤێتنام بە سەرۆکایەتی نگویێن ڤان تیێو ڕووبەڕووی کۆمەڵێک کێشەی گەورە بووەوە:

- گەندەڵی بەرفراوان لە ناو دامودەزگاکانی حکومەت و سوپادا

- ناکارامەیی لە بەڕێوەبردنی وڵات و شەڕ

- نەبوونی پشتیوانی جەماوەری بەهۆی سیاسەتە سەرکوتکارییەکانی حکومەت

- کەمبوونەوەی یارمەتییە داراییەکانی ئەمریکا (لە ١.٣ ملیار دۆلارەوە بۆ ٧٠٠ ملیۆن دۆلار لە ساڵی ١٩٧٥)

- هەڵاوسانی بەرز و خراپبوونی باری ئابووری

- کەمبوونی چەک و تەقەمەنی و سووتەمەنی بۆ هێزە سەربازییەکان

ئەم کێشانە وایان کرد کە حکومەتی باشوور نەتوانێت بەرگری کاریگەر لە وڵات بکات و متمانەی خەڵک بە تەواوی لەدەست بدات.

 

٥. بەهێزبوونی هێزەکانی باکووری ڤێتنام

لە بەرامبەردا، هێزەکانی باکووری ڤێتنام و ڤێتکۆنگ بە بەردەوامی خۆیان بەهێز دەکرد:

- بەردەوامی پشتیوانی سەربازی و دارایی لە یەکێتی سۆڤیەت و چین

- گواستنەوەی بەردەوامی چەک و تەقەمەنی بۆ باشوور لە ڕێگەی ڕێڕەوی هۆشی مین

- ڕاهێنانی بەردەوام و بەرزکردنەوەی مۆراڵی سەربازان

- پەرەپێدانی ستراتیژی نوێ بۆ داگیرکردنی باشوور

 

باکووری ڤێتنام توانی سوود لە هەلومەرجی نوێ وەربگرێت و خۆی بۆ هێرشی کۆتایی ئامادە بکات.

 

٦. هێرشە سەرەتاییەکانی باکووری ڤێتنام

لە ساڵی ١٩٧٤دا، هێزەکانی باکووری ڤێتنام دەستیان کرد بە ئەنجامدانی هێرشی بچووک بۆ سەر ناوچە جیاوازەکانی باشووری ڤێتنام:

- هێرش بۆ سەر پارێزگای فوێک لۆنگ لە مانگی نیساندا

- داگیرکردنی ناوچەی بەرزاییەکانی ناوەڕاست لە مانگی تەمووزدا

- هێرش بۆ سەر شاری سۆنگ بێ لە مانگی کانوونی یەکەمدا

 

ئەم هێرشانە چەند ئامانجێکیان هەبوو:

١. تاقیکردنەوەی هێزی بەرگری باشوور

٢. دۆزینەوەی خاڵە لاوازەکان

٣. تاقیکردنەوەی کاردانەوەی ئەمریکا

 

کاتێک دەرکەوت کە ئەمریکا ناتوانێت یان نایەوێت دەستێوەردان بکات، باکووری ڤێتنام دڵنیا بوو کە دەتوانێت هێرشی گەورەتر دەست پێ بکات.

 

٧. هێرشی کۆتایی باکووری ڤێتنام

لە مانگی مارسی ١٩٧٥دا، هێزەکانی باکووری ڤێتنام هێرشێکی گەورەیان دەستپێکرد کە بە "هەڵمەتی هۆ شی مین" ناسرا:

- هێرش لە چەندین بەرەوە بۆ سەر باشوور

- داگیرکردنی خێرای شارەکانی بوۆن مە توۆت، دا نانگ، و هوێ

- پێشڕەوی خێرا بەرەو سایگۆن

هێزەکانی باشووری ڤێتنام کە مۆراڵیان نزم بوو و کەمبوونی چەک و تەقەمەنییان هەبوو، نەیانتوانی بەرگری بکەن و بە خێرایی پاشەکشەیان کرد. شار دوای شار کەوتە دەست هێزەکانی باکوور.

 

٨. داگیرکردنی سایگۆن و کۆتایی جەنگ

لە ٣٠ی نیسانی ١٩٧٥دا، هێزەکانی باکووری ڤێتنام گەیشتنە سایگۆن:

- سەرۆک نگویێن ڤان تیێو هەڵات بۆ تایوان

- حکومەتی باشووری ڤێتنام بە تەواوی ڕووخا

- تانکەکانی باکووری ڤێتنام دەروازەی کۆشکی سەرۆکایەتیان شکاند

- ئاڵای ڤێتنامی باکوور لەسەر کۆشکی سەرۆکایەتی هەڵکرا

ئەم ڕووداوە کۆتایی فەرمی بە جەنگی ڤێتنام هێنا و دوای ٢٠ ساڵ لە دابەشبوون، ڤێتنام دووبارە یەکی گرتەوە.

 

٩. کاریگەرییەکانی کۆتایی جەنگ

کۆتاییهاتنی جەنگی ڤێتنام کاریگەری قووڵی لەسەر ئەمریکا، ڤێتنام، و جیهان هەبوو:

 

بۆ ئەمریکا:

- قەیرانی متمانە لە ناوخۆی وڵات

- گۆڕانکاری لە سیاسەتی دەرەوەدا و دروستبوونی "سیندرۆمی ڤێتنام"

- کاریگەری دەروونی لەسەر سەربازە گەڕاوەکان

- گۆڕانکاری لە کەلتووری سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەمریکا

 

بۆ ڤێتنام:

- یەکگرتنەوەی وڵات دوای دەیان ساڵ لە دابەشبوون

- ئاوارەبوونی سەدان هەزار کەس (بۆت پیپڵ)

- دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی ئابووری و کۆمەڵایەتی

- سەپاندنی سیستەمی کۆمۆنیستی بەسەر هەموو وڵاتدا

 

لە ئاستی جیهانیدا:

- گۆڕانکاری لە هاوسەنگی هێز لە کاتی جەنگی سارددا

- کاریگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوەی زۆربەی وڵاتانی جیهان

- گۆڕانکاری لە شێوازی بەڕێوەبردنی جەنگ و ستراتیژی سەربازی

 

١٠. ئەنجامگیری

قۆناغی کۆتایی جەنگی ڤێتنام، سەرەڕای کورتی ماوەکەی، یەکێک بوو لە گرنگترین و کاریگەرترین قۆناغەکانی جەنگەکە. ئەم قۆناغە نەک تەنها کۆتایی بە یەکێک لە درێژترین جەنگەکانی سەدەی بیستەم هێنا، بەڵکو کاریگەری قووڵی لەسەر سیاسەت و کۆمەڵگای جیهانی هەبوو. لە کۆتاییدا، جەنگی ڤێتنام بووە هۆی:

- گۆڕانکاری لە بیرۆکەی "هێزی ئەمریکی" و سنوورداربوونی توانای ئەمریکا بۆ سەپاندنی ویستی خۆی بەسەر وڵاتانی تردا

- دروستبوونی ڕەخنەی زیاتر لە ناوخۆی ئەمریکا سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی وڵات

- گۆڕانکاری لە شێوازی ڕاپۆرتکردنی جەنگ لە میدیادا

- پەرەسەندنی بزووتنەوەی دژە جەنگ لە زۆربەی وڵاتانی ڕۆژئاوادا

- گۆڕانکاری لە ستراتیژی سەربازی و شێوازی بەڕێوەبردنی جەنگ لە داهاتوودا

هەروەها، کۆتایی جەنگی ڤێتنام بووە هۆی دروستبوونی پرسیاری گرنگ سەبارەت بە ڕۆڵی ئەمریکا لە جیهاندا و چۆنیەتی بەکارهێنانی هێزی سەربازی لە داهاتوودا. ئەم پرسیارانە تا ئەمڕۆش کاریگەرییان لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا هەیە.

لە کۆتاییدا، جەنگی ڤێتنام و بە تایبەت قۆناغی کۆتایی، وانەی گرنگی فێری جیهان کرد سەبارەت بە سنوورداربوونی هێزی سەربازی لە چارەسەرکردنی کێشە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، گرنگی پشتیوانی جەماوەری بۆ بەردەوامبوونی جەنگ، و کاریگەری میدیا و ڕای گشتی لەسەر بڕیارە سیاسی و سەربازییەکان. ئەم وانانە بوونە بەشێکی گرنگ لە میراتی جەنگی ڤێتنام کە تا ئەمڕۆش کاریگەرییان لەسەر بیرکردنەوەی ستراتیژی و سیاسی لە سەرتاسەری جیهاندا هەیە.