بەسەرچوونی ئەو سەردەمەی کە مرۆڤەکان بتوانن بژین بە تەنها یاخود بەشێوەیەکی دابڕاو لەیەک، بۆ رێکخستتنی ژیانی کۆمەڵگاکان و گرەنتی پێکەوەژیان بەدرێژایی مێژوو، لە سەردەمە جیاوازەکانی شارستانیەتەکاندا یاساکان بایەخی تایبەتیان هەبووە لەم رێکخستنەدا. لە سەردەمی ئێستاماندا دەستوور لەم بوارەدا جێگەی گرنگی و بایەخی زۆرە، لە پێناو زیاتر ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی مرۆڤ و کۆمەڵ، یاسا پەرەی سەند و دەستووری لێکەوتەوە، کە بە سەرچاوەی یاساکان دەمژمێردرێت لەو دەوڵەتەدا و لە کۆمەڵە بنەمایەکی یاسای گشتگیر پێکدێ و جۆری سیستەمی دوڵەت دیاریدەکات، پسپۆرێتی دەسەڵاتەکانی (یاسادانان، جێبەجێکردن، دادوەری) و سەربەخۆبوونی هەر یەکەیان و جیابوونەوەیان لە یەکتری، ئازادییەکانی تاکەکەس و ئەرک و مافیان، دەست نیشان دەکات.
هەر کۆمەڵێک دەوڵەتی هەبێ، جا قەبارەی دەوڵەتەکە هەرچەندێک بێ، بۆ ڕێکخستنی پێوەندییەکانی پێویستی بە ڕیسا و یاسا دەبێ، هەر ئەوەش بووە هۆی سەرهەڵدانی زانستی دەستوور. 

ئەم وتارە هەوڵێکی سەرەتاییە بۆ ئاشناکردنی دەستوورو بنەماکانی و گرنگییەکەی، جۆرەکانی، رەگەزەکانی، چۆن پێداچوونەوە بە دەستووردا دەکرێت؟

چۆن دەستوورێک  کۆتایی پێدێت و لادەبرێت و یەکێکی دیکە لە شوێنی دادەنرێت؟

ئەوانە کێن کە مافی هەموارکردن یان رەتکردنەوەی دەستووریان هەیە؟ 

دەستوور وشەیەکی فارسییەو لە دوو بەش پێکدێت: (دەست) بە مانای (بنەما/قاعیدە) دێت، (ور) بە مانای (خاوەن) دێت، هەردووکیان بە مانای (خاوەن بنەمادێت). لێرەدا مەبەست لە خاوەن بنەما دەستوورە، 

دەستوور سیستەمێکە یـــان شێوازێکە یان ڕێنمایییەکە, زۆرجار بەڵگەیەکی نوسراوە کە ئەو یاسا و بنەما بنەرەتیانە دەسەپێنێت کە ریکخراوێک بەرێوەدەبەن.

لە دۆخی دەوڵەتانیش ئەم دەستەواژەیە ئاماژە بۆ دەستووری نیشتیمانی دەکات، کە پرەنسیپە ڕامیارییە بنەڕەتییەکانی وڵات دەستنیشان دەکات و ئەرک و دەسەڵاتەکان دیار دەکات، زۆربەی دەستوورە نیشتیمانییەکان ھەروەھا ژمارەیەک ماف بۆ ھاوڵاتیان مسۆگەر دەکات. لە ڕووی مێژووەوە و پێش ھاتنەکایەوەی دەستوورە نیشتیمانییە مۆدێرنەکان، ئەوە دەکرا دەستەواژەی (دەستوور) بە ھەموو یاسایەکی گرنگ بگوترێت.

بەو پێوەرەی دەستوور سەرچاوەی یاساکانەو هەڵدەسێت بە دیاریکردنی بنەما سەرەکییەکانی دەوڵەت، شێوازی سیستمەکەی، شێوەی حکومەتەکەی، رێخستنی دەسەڵاتە گشتییەکانی. لەبەر ئەوەیە دەوترێت دەستوور دایکی یاساکانە، یان دەستوور بەرزترین یاسایە لە وڵاتدا. جگە لەوە دەوترێت دەستوور بریتییە لە کۆمەڵە بنەمایەکی سەرەکی کە لە رێگەیانەوە، کاروبارەکانی دەوڵەت و چۆنیەتی پیادەکردنی حوکم رێکدەخرێت. لەلایەکی دیکەوە دەوترێت دەستوور بریتییە لە کۆمەڵە یاسایەک، پەیوەندی تاک لە ناو دەوڵەتدا رێکدەخات، ئەرک و مافەکانی تاک بەرامبەر بە دەوڵەت دیاریدەکات و پەیوەندی نێوان تاکەکانی ناو کۆمەڵگاش رێکدەخات.

کەواتە دەتوانین بڵێین دەستوور دیکۆمێنتێکە ( بەڵگەنامەیەکی نووسراوە) هەیکەلی یاسایی و سیاسی دەوڵەتێک دەستنیشان دەکات، شێوەی سیستمی حوکم: (پاشایەتییە یان کۆمارییە) ، شێوەی حکومەت: (سەرۆکایەتییە یان پەرلەمانییە) دیاریدەکات.

 پەیوەندی نێوان دەسەڵاتەکان (یاسادانان، جێبەجێکردن، دادوەری) رێکدەخات، سنوری هەر دەسەڵاتێک  دەستنیشان دەکات، ئەرک و مافە بنچینەییەکانی تاکەکان و کۆمەڵەکان دەخاتەڕوو، ئەو دڵنیایی و زەمانەتانە پێشکەش دەکات کە مافی تاک و کۆمەڵەکان لەبەرامبەر دەسەڵاتدا دەپارێزێت. دەستوور لە دایکبووی بیرۆکەی دیموکراسییە،((دیموکراسی، بریتییە لە دەسەڵاتی گەل، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ یۆنانی (گریکی) کۆن، کاتێک فکر و فەلسەفەی سیاسی دەگەشێتەوە، بۆ رێکخستنی کۆمەڵگا هاوڵاتیی یۆنان دەنگ دەدەن، واتا لە ڕێگەی دەنگدانەوە خەڵکی فەرمانڕەوایی کۆمەڵگەکەیان دەکرد.))

هەر سیستمێکی حوکمڕانی زەمانەتی سەروەری گەل نەپارێزێت، ئەوا سیستمێکی نا دەستوورییە. 

دەستوور فیکرەی باڵادەستی یاسا بەسەر حاکم و مەحکومەکاندا وەک یەک، بەهێزدەکات، لە راستیدا هیچ کەسێک نییە لەسەرو یاساوە بێت!

هیچ کەسێکیش نییە یاساشکێنی بکات و لە سزا دەربازیبێت!

دەستوور زامنی ئەوە دەکات مرۆڤەکان هەمویان لە باڵاترین پۆستی وڵاتەوە بۆ بچوکترین پۆست- بەرپرسیارن بەرامبەر ئەو کارانەی ئەنجامیدەدەن. جگە لەوە دەستوور هاوڵاتیان لە دەستدرێژی دەسەڵاتداران دەپارێزێت و رێگایان پێنادات پێشێلی ماف و ئازادی هاوڵاتیان بکەن. ئەوە دەستوورە وا دەکات دەسەڵاتی جێبەجێکردن بەرپرسیاربێت لەبەردەم گەلدا. بەداخەوە لەگەڵ ئەوەشدا، مێژوی حوکمڕانی جیهان، پڕە لە سیستمی دیکتاتۆری و فاشی کە خاوەنی دەستوورن، بەڵام دەستوورێکی ستمگەرو زاڵمانەیە.

زانایانی دەستووریی بۆ پێناسەی سیستەمی دەستووری چەند مەرجێکیان داڕشتووە کە :
1-     پێویستە رێز لە بنەمای مەشروعیەت بگیرێت، بەوەی هەمووان (حوکمڕان و حوکمکراوان) ملکەچی یاسا ببن.
2-     پێویستە دەستوور بەشێوەیەکی دروست و بەردەوام جێبەجێ بکرێت، بەجۆرێک کە بەپێی ئەو حوکمانەی لە دەستووردا هاتووە حکومەت پێکبهێنرێت و ئەو ئەرکانەی بۆی دیاریکراوە لە دەستووردا جێبەجێی بکات.

3-    پێویستی جێبەجێکردنی بنەمای جیاکردنەوەی دەستەڵاتەکان: ئەم بنەمایە کە واناسراوە مۆنتیسکۆ بۆ یەکەمجار باسی کردووە و رۆڵی هەبووە لە رێکخستنی پەیوەندی نێوان دەستەڵاتە گشتیەکانی دەوڵەتدا، هەروەها بۆ دابەشکردنی دەستەڵاتەکان  واتا نەهێشتنی تەواوی  دەستەڵاتەکان لە دەستی تاکە کەسێکدا کە هەڕەشەیە بۆ سەر ئازادییەکان، لەبەر ئەوە حکومەتی رەها (Absolute Government) کە فەرمانڕەوا هەموو دەستەڵاتەکانی لەدەستی خۆیدا کۆکردبێتەوە با لەبەر رۆشنایی یاساشدا کار بکات، پێچەوانەی بنەما دەستوورییەکانە!
4-    پێویستی پاراستنی مافە بنەڕەتیەکانی هاوڵاتیان: مەرجی سێیەم کە جیاکردنەوەی دەستەڵاتەکان بوو لە هەمان کاتدا گرەنتی مافەکان و ئازادییە گشتیەکانی تاکەکانی کۆمەڵگا دەکات.
5-     پێویستی هەبوونی دەستەیەکی دادگا کە کار بکات بۆ رێزگرتن لە بنەما دەستووریەکان و رێگەنەدان بە ده‌رچوونی یاساکانی پێچەوانە بە دەستوور، گومانی تێدا نییە چاودێریکردنی یاساکان کە لەبەر رۆشنایی بنەما دەستووریەکاندا دەربچن هۆکارێکی کارایە بۆ پابەندبوون بە سنوورەکانی دەستوور و بنەماو رێساکانەوە کە دەستوور بڕیاری لەسەر داوە.

سەرچاوەکانی دەستوور
مەبەست لە سەرچاوە یاساییەکان بەشیوەیەکی گشتی: ئەو سەرچاوەیەیە کە بنەما یاساییەکەی لێ دەردەچێت، واتە ئەو بنەما یاساییە لە کوێوە هاتووە؟
ئەم سەرچاوانەش دابەش دەبن بۆ:
-    سەرچاوە مێژووییەکان.
-    سەرچاوە کۆمەڵایەتییەکان.
-    سەرچاوە فەرمییەکان.
-    سەرچاوە راڤەییەکان.
ئەوەی گرنگە لای ئێمە لە سەرچاوەکانی یاسای دەستووری دیاریکردنی سەرچاوە فەرمییەکانە (Formal Sources) کە بنەماکانی یاسای دەستوورری لێوەوەردەگیرێت، 

سەرچاوەکانی دیکەش (مێژوویی و کۆمەڵایەتیی و راڤەیی) بەجێدەهێڵین، خوێنەر دەتوانێت لە کتێبەکانی بنەماکانی یاسا و مێژوو و فەلسەفەی دەستووردا زیاتر لەو بارەیەوە ئاگادار بێت.
سەرچاوە فەرمییەکانی یاسای دەستووری خۆیان لەسێ بابەتدا دەبیننەوە:
1-    وەسیقەی دەستووری نوسراو: بەشێوەیەکی گشتی سەرچاوەی سەرەکی دەستوورە نووسراوەکانە.
2-    یاسا بنەڕەتییەکان: بریتیە لەو یاسایانەی کە لەلایەن یاسادانەری ئاساییەوە واتە دەستەڵاتی یاسادانانەوە دادەنرێن، چارەسەری کاروبارێک دەکەن کە لە بنەڕەتدا دەستوورییە، بەهۆی ئەوەی پەیوەندی بە سیستەمی فەرمانڕەوایی و رێکخستنی بەڕێوەچوونی دەستەڵاتە گشتییەکانەوە هەیە، ئەمانەش وەک سەرچاوەیەکی تەواوکار بۆ بنەما دەستووریەکان رۆڵی خۆیان هەیە لەو وڵاتانەی خاوەن دەستووری نووسراون.
3-    نەریتی دەستووری : بەسەرچاوەی سەرەکی دەستوورە عورفییەکان دادەنرێت، سەرەڕای رۆڵی لە دروستکردن و هەموار و راڤەی بنەما دەستووریە سەخت (جامد)ەکاندا.

چۆنیەتی دانانی دەستوور
هەر دەستوورێک لەدایکبووی ئەو رەوشە سیاسیی و ئابووری و کۆمەڵایەتیەیە کە تێیدا دادەنرێت، زانایانی دەستووری رێگاکانی دانانی دەستوور دەکەنە دوو جۆر:
١- (رێگا نا دیموکراسییەکان): گەل رۆڵی نییە لە دانایدا، یان رۆڵەکەی لاوەکییەوە ئیرادەی فەرمانڕەوا لە سەرووی ئیرادەی گەلەوەیە، ئه‌مه‌ش دوو جۆری هەیە:
‌أ‌- رێگای بەخشین : لەم رێگایەدا دەستوور بەپێی ئیرادەی فەرمانڕەوا لەدایکدەبێت بێ ئەوەی گەل رۆڵی هەبێت لە دانانیدا.
ب- رێگای گرێبەست : دانانی دەستوور لە ڕێگەی لیژنەیەکەوە دەبێت کە لە نوێنەرانی گەل و ئەندامانێکەوە دەبێت کە لەلایەن فەرمانڕەواوە دیاری دەکرێن، پاشان دەخرێتە بەردەم فەرمانڕەوا تا رەزەمەندی لەسەر دەرببڕێت یان رەتیبکاتەوە.

٢- رێگا دیموکراسییەکان: ئیرادەی گەل لە سەرووی ئیرادەی فەرمانڕەواوەیە، ئه‌مه‌ش دوو جۆرە:
أ‌- لە رێگەی هەڵبژاردنی دەستەی دانانی دەستوور، ئەندامانی لیژنەی دانانی دەستوور لەلایەن خەڵکەوە راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن و ئەم لیژنە هەڵبژێردراوە کە دەستوورەکەیان دانا دەبێتە بەرکارو پێویست بەوە ناکات بخرێتە بەردەم فەرمانڕەوا تابیخوێنێتەوە و دەریبکات، هەر بۆیە کە دەستەی دانانی دەستوور لە دانانەکەی لێبوونەوە دەبێتە بەرکار و پابەند، دەکرێت پەرلەمانیش دەستەڵاتی دانانی دەستووری پێ بدرێت، یاخود دەستەڵاتی پێکهێنانی دەستەی ئامادەکردنی پرۆژەی دەستووری هەبێت.
ب‌- رێگای راپرسی دەستووری: پرۆژەی دەستوور لەرێگەی دەستەیەکی دامەزراندنەوە دەبێت کە هەڵبژێردراون، پاشان پرۆژە دەستوورەکەی کە دایانناوە لە راپرسیەکدا دەخرێتە بەردەم گەل تا رەزامەندی لەسەر بدات، رەزامەندی خەڵک هێزی یاسایی و هێزی پابەندبوون بە دەستوورەکەوە و بەها یاساییەکەی زیاتر دەکات.

دەستوور دوای نووسینەوەی لەلایەن لیژنەیەکی پسپۆڕەوە، لە راپرسییەکدا دەخرێتە بەردەم میللەت، تا رەزامەندی لەسەر بدەن بە بەڵێ یا نەخێر. هێزی دەستوور لە رەزامەندی میللەتەوە دێت لەسەر دەستوورەکە. بەڵام لەبەر ئەوەی زەحمەتە لە کۆمەڵگادا، سەرجەم تاکەکان ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لەسەر دەستوور ڕێک و تەبابن، بۆیە تا رێژەی رەزامەندی فیعلی تاکەکان (میللەت)لەسەر دەستوور زیاتربێت، دەستوور هەیمەنەی لەسەر هەموان زیاتر دەبێت.

رەگەزە سەرەکییەکانی دەستوور

بۆ دیاریکردنی رەگەزەکانی دەستوور، شارەزایان چوار رەگەز دەستنیشان دەکەن کە بریتین لەمانە:

1- پێشەکی(دێباجە):- بریتییە لە پێشەکییەک بۆ ناساندنی دەستوورەکە، تێیدا ئامانج و پرنسیپ و ئەحکامە گرنگەکانی دەستوورەکە رووندەکرێتەوە.

2-بەشی رێکخستن: لەم بەشەدا باس لە پەیوەندی نێوان دەسەڵاتەکان دەکرێت، ئەم بەشە  راگەیەنراوێک لەخۆدەگرێت تێیدا باس لە دامودەزگاکان دەکرێت و ئەو رێوشوێنانە دیاریدەکرێت کە هاوڵاتیان بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکانیان بە رێگایەکی یاسایی، پەنای بۆ دەبەن.

3-بەشی تایبەت بە ماف و ئازادی هاوڵاتیان: ئەم بەشە باس لە مافەکانی هاوڵاتیان دەکات، بۆ نمونە وەک مافی یەکسانی بێ رەچاوکردنی رەنگ و رەگەزو ئاین و مەزهەب و رەچەڵەک و نەتەوە، مافی هەڵبژاردن، مافی مانگرتن و خۆپیشاندان. لە ئازادییەکانیش بۆ نمونە ئازادی گوزارشتکردن، ئازادی بیروڕا، ئازادی دروستکردنی پارتی سیاسی…هتد.

4-بەشی تایبەت بە هەموارکردنەوەی دەستوور: هەندێک دەستوور نەرمن و ئەگەری هەموارکردنەوەی هەندێک لە بڕگەو مادەکانی ئاسانە، ئەمەش بەو مەرجەی هەم دەستەی تەشریعی رازیبێت و هەم لە راپرسییەکدا بخرێتە بەردەم میللەت تا رەزامەندی لەسەر هەموارکردنەوەکان بدرێت.

گرنگی دەستوور

دەستووری گرنگییەکی زۆری هەیە، کە دەکرێت بەم جۆرە دەستنیشان بکرێت:

*لەرووی سیاسییەوە: لێرەدا دەستوور سروشتی دەوڵەتەکە دیاریدەکات، ئایا پاشایەتییە یان کۆماری، سیستمی بەرێوەبردنی وڵات چییە پەرلەمانییە یان سەرۆکایەتی یاخود نیمچە سەرۆکایەتی؟ قسەکردن لەسەر هەرسێ دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری، تایبەتمەندییەکانیان، چۆنیەتی پێکهێنانیان، سروشتی پەیوەندییان لەگەڵ یەکتردا.

*لە ڕووی مافەکانەوە: دەستوور تەواوی ئازادییە ئاینی و سیاسی و مەدەنی و فیکرییەکان لەخۆدەگرێت و دان بە سەرجەم مافەکاندا دەنێت.

*لە رووی یاساییەوە: دەستوور مەرجەعی سەرەکییە بۆ هەمو تەشریعاتەکان و یاساکان. نابێت هیچ یاسایەک هەبێت لەگەڵ بڕگەو یاساکانی دەستووردا ناکۆکبێت. نابێت هیچ بڕگەو مادەیەک هەبێت لەگەڵ پرنسیپەکانی دەستووردا نەگونجێت.

دەستوور دەکەوێتە لوتکەی هەرەمی یاسای دەوڵەت. دەستوور مافە کۆمەڵایەتی و ئابورییەکانی تاک رووندەکاتەوە. رۆڵی دەوڵەت لە رێکخستی چالاکی ئابوری دیاریدەکات بەو مەرجەی هاوسەنگیی لەنێوان بەرژەوەندی کۆمەڵگاو بەرژەوەندی تاکدا بێنێتەئاراوە و لەمەشدا دادی کۆمەڵایەتی پێشێل نەکرێت.

جۆرەکانی دەستوور

دەستوور بۆ چەندین جۆر دابەشدەکرێت، لە خوارەوە ئاماژەیەکی خێرا بە هەندێکیان دەدەین:

1-دەستووری (نووسراو ، نەنووسراو): دەستووری نووسراو ئەو دەستوورەیە کە ئەحکامەکانی لەسەر شێوەی دەقی شەرعی لە دۆکیمێنتێکی فەرمیدا یان زیاتر دەنووسرێتەوە، ئەم دیکۆمێنتە لەلایەن دەستەیەکی تایبەتمەندەوە دەرچووە، مەرج نییە سەرجەم ئەحکامەکان نووسرابنەوە، وەلێ بەشی هەرە زۆری نووسراونەتەوە. 

بەڵام دەستووری نەنووسراو ئەو دەستوورەیە کە ئەحکامەکانی لە دۆکیمێنتێکدا نەنووسراونەتەوەو لەلایەن دەستەیەکی تایبەتمەندیشەوە دەرنەچووە، وەک دەستووری ئینگلیزی کە دەستوورێکی نەنووسراوە.

2-دەستووری رەق و دەستووری نەرم: دەستووری رەق ئەو دەستوورەیە کە بە ئاسانی ناتوانیت بڕگەو بابەتەکانی هەموار بکرێتەوە. واتە پرۆسەی هەموارکردنی ئەحکامەکانی ئاسان نییە و قورسە، وەک دەستووری ئوستورالیای فیدراڵی کە هەموارکردنی زۆر ئاڵۆزە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەموارکردنی مەحاڵ نییە، تەنها ئەوەیە قورسە و کاری زۆری دەوێت، بۆ نموونە رەزامەندی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمانی دەوێت، یان گەڕانەوە بۆ لای میللەت و وەرگرتنی رەزامەندی میللەت بۆ هەموارکردنەکە، ئەمەش لە رێگەی راپرسییەوە. 

کەچی دەستووری نەرم پێچەوانەیە، پرۆسەی هەموارکردنی ئەحکامەکانی ئاسانەو سەخت نییە، بۆ نموونە وەرگرتنی رای زۆرینەی پەرلەمان، ئەمەش کارێی ئاسانە و قورس نییە.

3-دەستووری هەمیشەیی و دەستووری کاتی:دەستووری هەمیشەیی ئەو دەستوورەیە ئەحکامەکانی بۆ رێکخستنی بارودۆخی دەوڵەتە بۆ ماوەیەکی کاتی یان دیاریکراو نییە، بگرە تا رادەیەکی زۆر هەمیشەییە. بەڵام دەستووری کاتی ئەو دەستوورەیە ئەحکامەکانی بۆ رێکخستنی بارودۆخی دەوڵەتە بۆ زەمەنێکی کاتی یان بۆ ئەو ماوەیەیە کە دواتر دەستوورێکی هەمیشەیی دادەنرێت. ئەم جۆرە دەستوورە لە ساتەوەختی کودەتاکان یان لە کاتی روودانی شۆڕشەکاندا دادەنرێت، بۆچی؟ چونکە لەو کات و ساتانەدا بارودۆخ ناجێگیرەو دەستەی تەشریعی پەنا بۆ دەستوورێکی کاتی دەبات.

4-دەستووری کورت و دەستووری درێژ: دەستووری کورت ئەو دەستوورەیە کە ئەحکامەکانی دەوڵەتی تێدایە بێ درێژداڕی و بێ وردەکاری زۆرو بێ باسکردنی مەسەلە لاوەکییەکان، وەک دەستووری دەوڵەتی کوەیت. بە جۆرێکە ژمارەی مادەکان سنوردارەو ناچێتە نێو وردەکارییەکانەوە. بەڵام دەستووری درێژ باس لە وردەکارییەکان و مەسەلە لاوەکییەکانیش دەکات و ژمارەی مادەکانی زۆرە، وەک دەستووری هیند. 

پەکخستنی دەستوور

واتە کارنەکردن بە تەواوی بڕگەو مادەکانی دەستوور یان کارنەکردن بە هەندێک لە مادەکانی دەستوور، ئەویش لەلایەن تەواوی دەزگاکانی دەوڵەتەوە یاخود لەلایەن هەندێک لە دەزگاکانی دەوڵەتەوە. پەکخستنی دەستوور دوو جۆرە: پەکخستنی واقیعی، پەکخستنی فەرمی.

پەکخستنی واقیعی: کارنەکردن بەتەواوی بڕگەو مادەکانی دەستوور یان هەندێک لە مادەکانی دەستوور، لەلایەن سەرجەم دەزگاکانی دەڵەتەوە یان هەندێک لە دەزگاکانی دەوڵەتەوە، بێ ئەوەی مادەیەکی دەستووری هەبێت رێگە بەو کارنەکردنە بدات. ئەم حاڵەتە کاتێک روودەدات کە واقیعی سیاسی کۆمەڵگە، تەواو جیاوازە یان ناکۆکە لەگەڵ مادەکانی دەستوور. بۆ نمونە لە دەستووردا باس لە ماف و ئازادییەکان کراوە، کەچی دەزگاکانی دەوڵەت و حکومەت، رۆژانە بە بەردەوامی پێشێلی ئەو ماف و ئازادیانە دەکەن. 

نمونەیەکی دی لە دەستووردا هاتووە سیستمی حوکمڕانی وڵات پەرلەمانییە، پەرلەمان سەنتەری دەسەڵاتی تەشریعی و تەنفیزییە. کەچی لە واقیعدا وانییە و سەنتەری دەسەڵاتەکان هەر هەموی لای سەرۆکی وڵاتەو باڵادەستی دەسەڵاتەکانی سەرۆک زۆر زیاترە لە باڵادەستی دەسەڵاتەکانی پەرلەمان.

پەکخستنی فەرمی: کارنەکردن بە تەواوی بڕگەو مادەکانی دەستوور یان بە هەندێک لە مادەکانی دەستوور، لەلایەن دەزگاکانی دەوڵەت یان لەلایەن هەندێک لە دەزگاکانی دەوڵەت، بەپشتبەستن بە دەقێکی دەستووری کە لە ناو دەستووردا هاتووە. ئەم حاڵەتە لە کاتی بوونی دۆخی لەناکاو یان لە کاتی ئەحکامی عورفیدا روودەدات. لێرەدا دەستوور رێگە بەوە دەدات حکومەت، بە هۆی فاکتەری سیاسی وەک راپەڕینی چەکداری یان روودانی جەنگ یا بوونی هەڕەشە کە سەربەخۆیی و سەروەری دەوڵەت و خاکەکەی بخاتە ژێر مەترسییەوە، تەواوی دەستوور یان بەشێکی دەستوور پەکبخات. لەم جۆرە بارودۆخەدا، حکومەت یان سەرۆکی وڵات، دەستوور پەکدەخات و بۆ چارەسەری بارودۆخەکە خۆی کۆمەڵێ دەسەڵاتی ئاوارتە لەدەستدەگرێت.

هەموارکردنەوەی دەستوور

مانای گۆڕینی هەندێک دەقی ناو دەستوورو گونجاندنی لەگەڵ گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابورییەکان. هەموارکردن دەکرێت پێشکەوتوخوازانە بێت و وڵات بەرەو پێشکەوتن و گەشەکردنی زیاتر بەرێت، هەروەها دەکرێت کۆنەپارێزی و دواکەویوویی بێت و وڵات بەرەو دواوە بگەڕێنێتەوە. واتە مەرج نییە هەمو هەموارکردنێکی دەستوور، هەنگاوێکی باش و پێشکەوتووبێت زۆر جار بە پێچەوانەوەیە. 

ڕەتکردنەوەی دەستوور 

مانای رەتکردنەوەو وەستاندنی کار کردن بە دەستوورو گۆڕینی بە دەستوورێکی دیکە، رەتکردنەوە دوو جۆری هەیە: رەتکردنەوەی ئاسایی، رەتکردنەوەی نائاسایی.

رەتکردنەوەی ئاسایی دەستوور: بریتییە لەو رەتکردنەوەیەی کە خودی دەستوور خۆی ئاماژەی پێداوە، دەکرێت دەستوور رێگای چۆنیەتی رەتکردنەوەو ئیلغاکردنی دەستوورەکە لەخۆبگرێت، بۆ نمونە لە دەستووردا هاتبێت کە دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)، دەتوانێت پێشنیاری رەتکردنەوەی دەستوورو نووسینەوەی دەستوورێکی تازە بخاتەڕوو. بێگومان دەستوورە تازەکە دوای ئەوەی لە راپرسیدا دەخرێتە بەردەستی میللەت و رەزامەندی میللەتی لەسەر وەردەگیرێت، دەخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە.

رەتکردنەوەی نائاسایی دەستوور: لێرەدا کۆتاییهێنان بە دەستوور، لە رێگەی بەرپابوونی شۆڕش یان کودەتای سەربازییەوە دەبێت. واتە دەستوور بە هۆی بارودۆخی نائاسایی و شڵەژان و پەشێوی سیاسی و رودانی راپەڕینی چەکداری و بەریەککەوتنی سەربازی، بۆ ماوەیەکی کاتی کۆتاییپێدێت، ماوەیەک تا ئەو کاتەی بارودۆخ هێمن ببێتەوەو پاشان دەستوورێکی تازە بنووسرێتەوە.

سەرچاوەی بەکارهاتوو:-

https://www.jstor.org/stable/23557712

*: العالم الجدید .. بین الاقتصاد والسیاسه والقانون. احمد فتحی سرور دار الشرق

Dokumente der Freiheit.. Reinhard Pohanka Frankfurter Rundschau 2009