پێناسەیەکی گونجاو بۆ سیستەمی فیدڕاڵی، زۆربەی یاساناسان بەم جۆرە پێناسەی دەوڵەتی فیدڕاڵی دەکەن دەوڵەتی فیدڕاڵی، لە دوو دەوڵەتی یەکگرتوو یان دوو هەرێم یان زیاتر لەگەڵ یەکتری پێکدێت، بە گوێرەی دەستورێکی هەمیشەیی (نوسراو)، کە دەقی تێدا هاتووە لەسەر دوو جۆرە دەسەڵات ڕێکدەکەون، کە بریتییە لە دەسەڵاتی دەوڵەتی فیدڕاڵی و دەسەڵاتی هەرێمەکان لە ناوخۆدا. بەمەش دەوڵەتە یەکگرتووەکان واز لە کەسایەتی نێو دەوڵەتی تایبەت بە خۆیان دەهێنن، بۆ بەرژەوەندی کەسایەتیەکی نێودەوڵەتی نوێ، کە ئەویش بریتییە لە دەوڵەتی فیدڕاڵی. ئەمەش واتای ئەوەیە کە هەر دەوڵەتێک پێویستە واز لە تەواوی سەروەری دەرەکی و هەندێک لە سەروەری ناوخۆی بهێنێت. دەوڵەتی ئێراق، دەوڵەتێکی فیدڕاڵییە کە لە دەستوری هەمیشەیی ساڵی (٢٠٠٥) دا بەپێی ماددەی یەک کە دەڵێت "کۆماری ئێراق دەوڵەتێکی فیدراڵی یەکگرتووی سەربەخۆی خاوەن سەروەری تەواوە، ڕژێمی فەرمانڕەوایەتی تیایدا کۆماری نوێنەرایەتی (پەرلەمانی) دیموکراتی یە و ئەم دەستوورەش زامنی یەکگرتووی ئێراقە. هەروەها، لە ماددەی (١١٠) لە دەستوری (٢٠٠٥)ـی ئێراق دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدڕاڵی بەتایبەتی دیاریکراوە، کە لە ٩ بڕگە پێکدێت:

 ١ - ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتی دەرەکی و نوێنەرایەتی کردنی دیبلۆماسی و دانوستانکردن دەربارەی پەیماننامە و ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتیەکان و سیاسەتی قەرزکردن و واژۆ کردنی، وە هەروەها ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتی ئابووری و بازرگانیە دەرەکیە سەروەرییەکان.

 ٢ - داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی و جێبەجێکردنی، لە نێویشیاندا دامەزراندنی هێزە چەکردارییەکان و بەڕێوبردنیان بە مەبەستی دابینکردنی پارێزگاری و دەستەبەرکردنی ئاسایشی سنوورەکانی ئێراق و بەرگری لێکردنی.

 ٣ - ڕەنگڕێژ کردنی سیاسەتی دارایی و گومرگی و دەرکردنی دراو و ڕێکخستنی سیاسەتی بازرگانی لە ڕێگەی سنووری هەرێم و پارێزگاکان لە ئێراق و دانانی بودجەی گشتی دەوڵەت و ڕەنگڕێژ کردنی سیاسەتی دراوی و دامەزراندنی بانکی ناوەندیی و بەڕێووەبردنی.

٤ - ڕێکخستنی کاروباری پێوەر و پێوانەکاری و کێشانە.

٥ - ڕێکخستنی کاروباری ڕەگەزنامە و بە هاوڵاتیبوون (تجنس) نیشتنگە و مافی پەنابەری سیاسی.

٦ - ڕێکخستنی سیاسەتی لەرەلەرەکانی (فریکانس) پەخشکردن و پۆستە.

٧ - داڕشتنی پڕۆژەی گشتی و وەبەرهێنان.

٨ - پلاندانان بۆ سیاسەتەکانی پەیوەندی دار بە سەرچاوەی ئاو لەدەرەوەی ئێراق و دەستەبەرکردنی بڕی ئاوی پێویست بۆ ناو ئێراق و دابەشکردنی بە دادپەروەرانە بەگوێرەی یاساکان و نەریتە نێودەوڵەتیەکان.

 ٩ - ئامار و سەرژمێری گشتی دانیشتوان.

ئەم دەسەڵاتانە لە دەستووری ئێراقی هاتووە، دەکرێت جیاوازبێت لە دەوڵەتێکی دیکەی فیدڕاڵی. هەروەها، هۆکارەکانی درووست بوونی دەوڵەتی فیدڕاڵی دەگەڕێتەوە بۆ هۆکاری ترس، هۆکاری جیاوازی ڕەگەز و زمان و ئایین، هۆکاری فراوانبوونی پانتایی جوگرافی. هەریەکە لەم هۆکارانە پاڵ بە دەوڵەت یان هەرێمێکەوە دەنێن بۆ درووست بوونی فیدڕاڵیەت.

هۆکاری ترس: بێگومان بوونی مەترسی هاوبەش لە گرینگترین هۆکارەکانە کە پاڵ بەگەلانەوە دەنێت بۆ یەکێتی و یەکگرتن. هەر لە کۆنەوە وڵاتە لاواز و بێ هێزەکان ڕووبەڕووی هەڕەشەبوونەتەوە. ترس وای کردووە چەند دەوڵەتێک بەیەکەوە ڕووبەڕووی مەترسی دەرەکی ببنەوە.

هۆکاری جیاوازی ڕەگەز و زمان و ئایین: لایەنە پێکهێنەرەکانی دەوڵەتی فیدڕاڵی زۆربەی کات دوو جۆرن، یان جیاوزیەکی زۆریان نیەو وەک یەک وان یان جیاوازن لە ڕووی نەژاد و زمان.

دەوڵەتی فیدڕاڵی، چارەسەرێکە بۆ نەهێشتنی ئەو جیاوازیانە و هۆکارێکە کە سەرەڕای ئەو جیاوازیە زۆرانە هێشتا یەک هێزی سەربەخۆ بەڕێوەیان دەبات.

هۆکاری فراوانبوونی پانتایی جوگرافی: دەتوانین بڵێین دەوڵەتێکی سادە و ئاسایی بە شێوەیەکی پێویست لە سەرانسەری وڵاتێکی گەورە، کە ژمارەی دانیشتوانێکی زۆری هەیە و بگرە هەندێک جار کیشوەرێکن نەتوانێ پێویستیەکانی فەرمانڕەوایەتی ناوەند پەیڕەو بکات، لەبەر ئەم هۆکارەشە پەنادەبرێتە بەردەم درووست بوونی دەوڵەتی فیدڕاڵی. چونکە، دەسەڵاتەکان لە نێوان فیدڕاڵی و هەرێمەکان دابەش دەکرێت ئەمەش ئەو قورساییە زۆرەی سەرشانی دەسەڵاتی ناوەندی کەم دەکاتەوە. بەڵام، تەنها گەورەیی هۆکار نییە بۆ درووست بوونی دەوڵەتی فیدڕاڵی بەڵکوو یەکێکە لە هۆکارەکان و لەوانەیە دەوڵەتێک بچووکیش بێت، بەڵام جیاوازی زۆر هۆکار بێت بۆئەوەی پەنابەرن بۆ فیدڕاڵیەت.

ڕێگاکانی درووست بوونی دەوڵەتی فیدڕاڵی:

 ١ - چوونە پاڵ (انضمام): یەکگرتنی چەند هەرێمێک یان چەند دەوڵەتێکی سەربەخۆیە بە شێوەیەکی ئارەزوومەندانە، کە ئەم هەرێمانە دەست لە بەشێکی دەسەڵاتی ناوخۆیی و دەرەکی خۆیان هەڵدەگرن بۆ پێکهێنانی دەوڵەتێکی بەهێز و گەورە کە ئەویش دەوڵەتی فیدڕاڵیە.

٢ - هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتێکی ساکار: هەڵوەشانەوەی دەوڵەتێکی ساکاری یەکگرتووە بۆ چەند قەوارەیەکی دەستوری سەربەخۆ، دواتریش هەرێمەکان بەپێی دەستورێکی فیدراڵی نوێ یەک دەگرنەوەو دەوڵەتێکی سادە دادەمەزرێنن.

لەم شێوازەدا دەسەڵات و سەربەخۆیی زیاتر بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵییەو دەسەڵاتی هەرێمەکان کەمترە. دەتوانین بڵێین دەوڵەتی فیدڕاڵی لەسەر ئاستی ناوخۆی جەنجاڵە. چونکە، لە سەری پێویستە هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵاتی دەوڵەتی فیدڕاڵی و دەسەڵاتی هەرێمەکان بهێنێتەدی. هەروەها، لە دەوڵەتی فیدڕڵیدا دوو دەسەڵات هەیە دەسەڵاتی هەرێمەکان کە تایبەتە بە خۆیان و دەسەڵاتی فیدڕاڵی کە دەسەڵاتەکان وابەستەی یەکتر نین. هەرێمەکان، خاوەنی هەرسێ دەسەڵاتەکانن، دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەریی. بە سەربەخۆی و جیاوازن لە سێ دەسەڵاتەکانی دەوڵەتی فیدراڵی، خاوەنی هەر سێ دەسەڵاتەکانن یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری. لە بابەتەکانی دواترمدا درێژە بە باسی دەسەڵاتەکان دەدەم و ڕوونکردنەوەی تەواو لەسەریان دەخەمەڕوو. هەروەها، دەوڵەتی فیدڕاڵی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی خاوەنی یەک دەسەڵاتی یاسای نێودەوڵەتیە، لەبەر ئەوەی هەرێمەکان دەستبەرداری بەشێک لە سەروەری ناوخۆی و تەواوی سەروەری دەرەکی دەهێنن بۆ دەوڵەتە فیدڕاڵیەکە، لەبەر ئەم هۆکارەشە هەرێمەکان خاوەنی کەسایەتیەکی یاسایی نین لە دەرەوە تەنها دەوڵەتە فیدڕاڵیەکە خاوەنی کەسایەتیەیەکی یاساییە. هەروەها، شەڕی نێوان هەرێمەکان شەڕێکی ناوخۆیە هەر لەبەر ئەوەش بۆ چارەسەری ناکۆکیەکان پەنا دەبەنە بەر دەستووری وڵاتی فیدڕاڵی. بێگومان، هەریەک لە هەرێمەکان دەتوانن دەستوورێکی تایبەت بە خۆیان هەبێت. بەڵام، لە ژێر ڕۆشنایی دەستووری دەوڵەتە فیدڕاڵیەکە بێت. لە دەستووری هەمیشەی ئێراق ساڵی (٢٠٠٥) ئاماژە بەم خاڵەکراوە کە لە ماددەی ١٢٠ دا دەڵێت هەرێم دەستوورێک بۆ خۆی دادەنێت کە تیایدا پەیکەری دەسەڵاتەکانی هەرێم و تایبەتمەندیەکانی و میکانیزمەکانی بەڕێوەبردنی (مومارەسەکردنی) ئەو تایبەتمەندیانە دیاری دەکات, بەو مەرجەی ناکۆک نەبێت لەگەڵ ئەم دەستوورەدا. هەروەها, هاوڵاتیانی دەوڵەتی فیدڕاڵی خاوەنی یەک ڕەگەزنامەن بۆ سەرجەم هاوڵاتیانی دەوڵەتی فیدڕاڵی، کە ئەویش بریتییە لە ڕەگەزنامەی دەوڵەتی فیدڕاڵی. لەبەر ئەوە کوردستان خاوەنی ڕەگەزنامەی تایبەت بەخۆی نیە. چونکە، دانیپێدانەنراوە وەک کەسایەتیەکی یاسای نێودەوڵەتی. دەوڵەتی فیدڕاڵی، لەسەر بنەمای دەستوور دادەمەزرێت و دەوڵەتێکی بەهێزە، دەستوور گرنگە لە دەوڵەتی فیدڕاڵیدا لەبەر ئەوەی پەیوەندی هەرێمەکان و دەوڵەتی فیدڕاڵی ڕێکدەخات.