زوان کۆمەڵێک پێکهاتە و زنجیرەی هاڵۆزی مێشکی و هزری و خۆزا و سروشتیە. زوانی گەشەستندراوی مرۆڤ لە سەردەمی نوێ لە کۆمەڵێک داتا و بازنەی زانستی پێک دێت و لە کۆمەڵێک ڕەوت و دیاردە و ڕەهەندی زانستیەوە، ساز دەکرێت و پێک دێت.

پسپۆڕی زوان وەکو پسپۆڕ و شارەزای (پزشکی، ئەستێرەناسی، زەویناسی، گیاناسی، دەرونناسی) دەبێت ڕەوت و ڕەهەندەکانی زوان بناسێت و لە یەکیان جودا بکاتەوە و وەکو هەمو زانستێکی سەردەم و نوێیش، دەبێت شەنوکەنی بکات و بیپشکنێتەوە و لێکی بداتەوە و بەپێی ڕەوت و کۆد و ڕەهەندە نهێنیەکانی زوان، خزمەت بە گەشەی زانستی زوانەکەی، بکات. شارەزا و پسپۆڕی زوان، دەبێت کۆدەکان بناسێت و ڕەوتەکان لە یەک جودا بکاتەوە، چون زوان پێکهاتەی کۆمەڵێک ڕەهەند و ڕەوتی نهێنی و کۆدی ئاوەڵە نەکراوەن و زوانی کوردیش لەم بەشەیەوە، دانەبڕاوە.

ئەلفبێی زوانی کوردی، وەکو زۆرێک لە ئاستەکانی زانستی ئەم زوانە، کێشەی هەیە و بەشێوەیەکی نازانستی، داڕشتراوە. ئەلفبێیەک کە لە ناوچەیەکی سیاسی و ئەتنی وەرگیراوە تاکو بازنەیەکی زانستی زوان و پەیوەندی بە زانستی زوانەوە بێت. لەگەڵ ئەمە ڕوبەڕو دەبینەوە کە بەپێی بڕیاری ئەکادێمیا! ئەلفبێی زوانی کوردی 37 دەنگە[1] کە 34 پیت و 37 دەنگن و دوابەودای ئەو، بەبێ هیچ لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی زانستی، پەیتا پەیتا کۆپی کرا و لە هەمو شوێنێک، ئەمە دەڵێنەوە کە ئەمە خۆی لە خۆیدا، بە پێوەرێکی زانستی، کێشەی هەیە! بۆ تێڕامانیان، پیت یا زانستیتر بڵەین، گرافیم[2] هێما و کۆدی فۆن و فۆنێمی هەر زوانێکە کە کۆد و نیگارێک بەشێوەی گرێبەستی و قەراردادی بۆ ئەم فۆنانەی ئەم زوانەی کە پیتەکانی بۆ دیاری دەکەن و نگار و هێمایان بۆ هەڵدەبژێرن. لە زوانی کوردی لە وشەی "پیت" کەڵک وەردەگیرێت[3]. گرافیم هێما و نیشانە و کۆدی گرێبەستی فۆنی ئەم زوانەیە، واتە دەبێت سەداسەد، فۆنەکە هێمای هەبێت کە بێژە بکرێت. بۆ نمونە فۆنێمی /گ/ کۆد و هێمای هەیە، کەواتە خوێنەر هەر کات ئەم کۆدە ببینێت، ئەمە دەزانێت کە ئەم کۆدە هەڵگری فۆنێمی /گ/ نەک بۆ نمونە /ک/ و ئەم کۆد و هێمایە بە /ک/ بێژە ناکات و بە /گ/ بێژەی دەکات. کەواتە چۆن دەکرێت 37 فۆن و دەنگ هەبێت، بەڵام 34 پیت و کۆد بن!

 پاساویان چیە!؟

یەک (بزرۆکە) و دوهەمیش (ی، و) بەهۆی هاونگاربونیان کە دەڵێن چونکە ئەمە بۆ هەر دو فۆنی (ی) و (و) لە زوانی کوردی، ئەمە هەڵگری دو فۆنی جیاوازە، بەڵام یەک کۆد و نگاریان هەیە، دەکرێت لە فۆنەکان بڵەین کە ٣٤ پیتە، بەڵام ٣٧ فۆنە! واتە کاتێک تۆ /ی/ دەبینی ئەمە گرافیمی ڤاوڵی /ی/ و کۆنسۆنانتی /ی/ ناکرێت کۆدێک بە دو هێما دیاری بکرێت و بێژە بکرێت. پسپۆڕی ئەم بەشە، بە جوانی دەزانێت و تێدەگات کە کۆدەکە، هەڵگری فۆن و ئاواز و ڕیتم و دەنگێکە و ناکرێت کۆدەکە هەبێت، بەڵام هێماکە بۆ دو فۆن، بەکار بهێنین.

کێشەیەکی زەقتر، بەکارهێنانی کۆدی بێدەنگ بۆ C[4] واتە نەبزوێنەکان و دەنگدار بۆ [5]V واتە ڤاوڵەکان! پسپۆڕی ئەم بەشە دەزانێت کاتێک کە کۆئەندامی ئاخاڤتن و فۆنسازی و دەنگسازی مرۆڤ، هەر کام لە فۆنەکان ساز دەکات و بەرهەمیان دەهێنێت، ئەمە بەپێی تاڵە دەنگی و ژێ دەنگیەکان، لەرینەوەیەک ساز دەکەن، ئەم لەرینەوەیە لە مرۆڤ دەدرێتە دەرەوە و لە ڕێگەی فڕەکەنسی گوێجکەی مرۆڤێکی دیکە، لەرینەوە ساز دەکات و دەنگەکە، وەردەگرێت و دەیبیستێت! ئایا دەکرێت، شەپۆلێک، دەنگێک ساز بکات کە کۆدەکانی بریتن لە نەبزوێنەکانی:

(ئـ  ـ ب ـ پ ـ ت ـ ج ـ چ ـ ح ـ خ ـ د ـ ر ـ ڕ ـ ز ـ ژ ـ س ـ ش ـ ع ـ غ ـ ف ـ ڤ ـ ق ـ ک ـ گ ـ ل ـ ڵ ـ م ـ ن ـ هـ  ـ وـ ی)

ئایا دەکرێت ئەمانە شەپۆلێکی فڕەکەنسی ساز بکەن و فڕەکەنسەکانی لەرینەوەی گوێجگە، دەنگەکە وەربگرن و هەست بە بیستنی بیکەن لە کاتێک کە بێدەنگن! هەر شتێک بێدەنگە کە هیچ دەنگێکی نەبێت و هیچ فڕەنسکەنس و شەپۆلێکی دەنگی بۆ دەوروبەر، بڵاو نەکاتەوە! نەک ئەمەی کە مرۆڤ لە ڕێگەی فڕەکەنس و شەپۆلی تایبەتی خۆی، دەنگ ساز بکات و بەڵام دەنگەگە، بێدەنگ[6] بێت!

لە کاتێک کە کۆدەکانی زوانی کوردی وەکو تەواوی زوانەکانی جیهانەوە کە هەڵگری دو کۆدی دەنگی "بزوێن = ڤاوڵ" و "نەبزوێن = کۆنسۆنانت" داندراوە، هەر چەند هەر دو چەمکی "بزوێن" و "نەبزوێن" بەپێی ئەم سیستم و دەزگە فۆنۆلۆجی و فۆنێتیکیانەوە، زانستی نین و ناتوانن تەواو لەبری ئەم دو کۆدە زانستیە، بەکار بهێندرێن.

لە بەشی پلانسازی زوان[7] و ستانداردسازی زوان[8]

ئەمە نۆرمێک[9] لە بازنەی ناوەندی و لەویش بازنەی زوانی "بابان" سلێمانی و موکریانی لە چوارچێوەی زوانی ڕەسمی[10] کە وەکو ستاندادسازی شێوەی باڵای زوانیان [11]دەستنیشان کرد و دیاریان کرد و لە ڕەوتی ستانداردزیشنی[12] زوانی کوردی و ئەمە ستانداردسازی زوانیەوە، ئەم ستانداردسازیە لە نیوەی سەدەی نۆزدەیەمی زاینیەوە بەهۆی شیعری "نالی" و "سالم" و چەندین شاعیر و ئەدیب، ئەمە نۆرمی سلێمانی وەکو بازنەیەکی ڕێنوسی یەکگرتو و ستانداردیەوە، هەڵسوکەوتی لەگەڵ کرا و هەڵبژێردرا و بونیادنرا. دیارە ئەمەش بەهۆی پێواژۆی زانستی ئەم سەردەمە لەسەر زوان و زانستی زوان بو و وەکو ئێستاکانە و سەردەمیانە، زانستی زمانناسی بەم جۆرە کە ئێستا لە لوتکەی زانستی خۆی نەبو و گەشەی نەستاند بو، بۆیە ڕەوتی دانانی ڕێنوس و زوانی یەکگرتو و هەڵبژاردنی نۆرمێک، بەم شێوەیە لە ئاست بازنەیەکی نازانستی، دانەدەمەزرا.

پاش ئەم دیاری کردنە و بەتایبەت کۆنگرەی مامۆستایانی کورد لە شاری شەقڵاوە لە ساڵی 1959 بڕیار درا کە بازنەی ناوەندی زوانی کوردی کە ناوچەیەکی سیاسی و جوگرافیایی و جیۆپۆلیتیکی[13] بو، بە ناو "سۆرانی" *سەرەتا با ئاوڕێک لە دەرکەوتنی بازنەی زوانی "سۆرانی"  لێ بدەین: باسێکی گرنگ لەسەر ناوی بنەماڵە زوانی (زار) کوردیک کە هەیە، بازنەی بەهێزی تریبالیزمیە - هۆزگەرایە[14] کە لەم بازنەوە، ناوێکی وەکو (سۆرانی) کە لە بنەڕەتڕا ناوی دەڤەر و شوێن و هۆزێکە بوە لەبری ناو لە بەشی زانستی زوانی بۆ ناوی "بازنەی زوانی" زوانی کوردیک بەکار هاتوە کە ئەم ناوە بۆ بازنەی "ناوەندی" بەکار دێت. بەپێی بازنەی زانستی و لۆجیکی ئێستای زوانی کوردیک. دارە زوانی کوردیک بەسەر سێ بازنەی زوانی چالاکی (باکوری، ناوەندی، باشوری) دابەش دەکرێت کە ئەم ناوەی سۆرانی، بەتەنیا لەبری "بازنەی ناوەندی" بەکار دێت و دەرکەوتوە کە لەبنەڕەتڕا، بێبنەما و نازانستیە. ئێمە لەنێو زوانانی فەوتاو و زیندوی ئێستای جیهانیش بەپێی زانستی زمانناسی کۆمەڵایەتی، لەگەڵ کۆمەڵێک زوان ڕوبەڕو دەبینەوە کە بەپێی بازنەی جیۆپۆلۆتیکی ناوی زوانەکە، لەبنەڕەتڕا بۆ هۆز و گەل و ناوچەکەی دەگەڕێتەوە کە ئەم ڕەوت و ڕەهەندە لە مێژو و زوانی کوردیک، دانەبڕاوە.

سەرەتا بۆ ئەم باسە، بەشێوەیەکی کورت دەگەڕێینەوە بۆ مێژوی دەرکەوتنی ناوەکە و دەستپێک ئەمەی کە ئەم ناو و بنەماڵە و ناوچەیە لەکوێ هەڵکەوتوە و کێ بونە. "سۆرانی" میرنشینێکی بەهێزی ناوچەی "ڕواندز" لە سەردەمی (میرموحمەدی گەورە "پاشای کور" یا "کوێر") بوە کە میری میرنشینی کاتی سۆران بو. ئەم میرە لە کاتی دەستهەڵاتداری ناوداری دو بازنەی بەهێزی جەمسەری کوردستان، واتە "عوسمانی" و "ئێرانی" سەر هەڵدەدات و دەردەکەوێت و باس لە دانانی دەستهەڵاتێکی بەهێز و چالاک دەکات کە بەم خەون و ئاواتە بۆ گەورەترکردن و گەشەپێدانی هێز و سپایەکەی کە نزدیک بە ٥٠ هەزار هێزی شەڕکەر گەیشتوە، هێرش دەکاتە سەر میرەکانی دیکەی کوردستان، وەکو: (ئامێدی، زاخۆ، ئاکرێ، کۆیە، ڕانیە، هەولێر، جزیر، ماردین) و گرتونی کە بەهێزترین و ناودارترین میرەکان، میری "ئامێدی" بوە. لە کاتی ئەم هێرشانە بەتایبەت ئەگەر بڕوانین جێگە و پێگەی میرنشینەکانی دیکە لەڕوی جوگرافیای کوردستان و تەنانەت جوگرافیای زوانیش، جیاوازیەکی زۆر لەنێوان جوگرافیای مەیدانی و جوگرافیای زوانی ئەم میرانەوە هەبوە کە لە کاتی هێرشی (میرموحمەدی گەورە) بۆ کۆکردنەوەی باج و سەرانە و هێنانی ئاسن بۆ بەرهەمهێنانی تۆپ لە کارگە و کارخانەی تۆپسازیەکەی، لەم دەڤەر و ناوچەیەی میری پێشو، میری بادینان کە پەیتەختی کاتیەکەی (ئامێدی) بو لەگەڵ سەرکەوتن و هێرشەکانی دیکەی، ئەم میرنشینە بەهێزەشی گرت و دەستی بەسەر میرنشینەکەی، داگرت. پاش ئەم ڕوداو و هێرش و دەستبەسەرداگرتنە، گەل و دانیشتوی ناوچە و دەڤەرەکان وەکو دەڤەری ئامێدی، لەپاش هێرش و ژێرهێژمۆنی میری سۆران، گشت ئەم کەسانەی کە زوانی ژینگەیی و ئاخاڤتنیان جیاواز بو و لە زوانی ژینگەیی سۆرانی نزدیک بو بەتایبەت شێوەی "ڕواندز" کە لەپاش ئەم داگیرکردنە، هەر کەسێکی ئاخێڤەری ئەم زوانی ژینگەییان دیتبا، خێرا ناوی میرنشین و هۆزەکەیان دەکوت: کە ئەمە "سۆرانیە". بابەتێک کە لەنێو مێژو، ئێگجار دوپاتە کراوەتەوە و کۆمەڵێک زوان بەم جۆرە تەنیا کاتێک کە کەسەکەیان بینیوە و بە زوانەکەی ناوەکەیان هێناوە، تەنانەت ئەگەرکو ئەم کەسە زوانەکە و ناوی وڵاتەکەی جیاواز با، هەر بە ئەم زوانەی داخڤا، ناویان بەکار دەهێنا کە ئەم بابەتە ئێستاش لەنێو مرۆڤی سەرتر لە گەشەی شارستانیەت، بۆی ماوەتەوە و لەڕوی زوانی تاک بەپێی بازنەی زمانناسی کۆمەڵایەتی، زوانەکەی دەبێتە پێوەری ناساندنی ڕەگەزی. کە ئەم بابەتەش بوە هۆکار تاکو وردەوردە ناوەکە لە زوانی کوردیش، وەکو بازنەیەکی زوانی دەوری کاریگەر و خێرای بگێرێت. بە ڕوانین لە بنەمای سروشتی دەڤەر و ناوچانی ژێرهێژمونی سیاسی "سۆرانی" کە دواتریش بەهۆی هەڵکەوتنی تاک و لایەنی سیاسی، ڕەوتە جیۆپۆلیتیەکەی چالاکتر و کاریگەرتر بو کە ناوەکە وەکو بازنەیەکی زوانی "زار" دەربکەوێت، کەچی بەپێی سروشتی تاک و ئاخێڤەرانی زوانی ئەم بازنە زوانیە، زۆر بەکەمی و دگمەن خۆ بە "سۆرانی" دەناسێنن، بۆ وێنە: "جاف" هەر بە "جاف" و "ئەردەلان" هەر بە "ئەردەلان" و "گرمیان" هەر بە "گرمیان" و "سلێمانی" خۆی هەر بە "سلێمانی" دەناسێن و بەکار دەهێندرێن و زۆر کەمتر وا هەیە کە تاک خۆی بە "سۆرانی" ببەستێتوە و بناسێتەوە کە ئەم بابەتەش لە ئاستی سەرهەڵدانی زانستی زوانی و زمانناسی زوانی کوردیک لەم نزدیک ٨٠ ساڵە دەرکەوت کە ئەم دەڤەرانەی کە دەکەونە (بازنەی ناوەندی) زوانی کوردیکیان بە "سۆرانی" ناساند و لە کتێب و نامیلکە و بابەوتە زوانیەکان، دەریانخست و ناساند و ئەم بەرەی دوایش، بە پەیرەوکردن لە نوسراوەکانی پێشوتر، ناوەکەیان بە لاساکەرەوەیی هەر بە "سۆرانی" ناساند و درێژەیان پێدا و هەر ئەمەش بۆتە هۆکار کە ئێستاش دانیشتوی ئەم دەڤەرانەی کە لە ناوچەی سۆران لە بواری جوگرافیایی و زوانی دوریشن لە بازنەی باسکردنی لە زوان، بە "سۆرانی" ناوەکە بەکار دەهێنن.

لەم کۆنگرەیە بڕیار وابو کە پێشنیاری هەمان بازنەی زوانی سلێمانی "بابان" و موکریانی "مەهاباد" بکرێتە بناغە و بنەمای زوانێکی یەکگرتو و یەکدەست، بەڵام بەهۆی تێکەڵاوی ئەم زانستە لەگەڵ پێواژ و باسی سیاسی، وای کرد کە لەبڕی پلاندانانی زانستی بۆ زوانی یەکگرتو کە ڕێسا و قانونی زانستی تایبەت بە خۆی هەیە، ئەمە ئەم ناوچە جیۆپۆلیتیکانەی کە زۆرترین کاریزما و کەسایەتی سیاسی و ئەدیبیان لە چوارچێوەی تریبالیزمی، واتە هۆزگەرایی تەیدا هەڵکەوت بو، ئەمە بازنەیەکی بێپەیوەندی بە زوان، بە ناو "سۆرانی" کە ڕێک هاوشێوەی "گوران" ناوی ناوچە و دەڤەرێکن، ئەمه لەبری زوانیان بەکارهێنا و ئەلفبێیەکەش، بەبێ زانست و پسۆڕماتیکیەوە، بو بە زوانی یەکگرتو و ڕەسمی!

پسپۆڕی ئەم بەشە، بە جوانی دەزانێت کە یەکێک لە هەرە گرنگترین و یەکەمین یاسا و چوارچێوەی بۆ دانانی زوانێکی یەکگرتو و دیوانی لە هەر زوانێک کە چەندین ڕێسا و قانونی تایبەت بە خۆی هەیە، پەیویستی سەداسەدی بە دەوڵەتێکی ناوەندی و حکومەتەوە هەیە، تا کورد نەبێت، نەک ئەکادێمیا، بەڵکو هیچ کەس و شونێنێک، ناتوانێت بۆ ڕێنوس و زوانی یەکگرتو، بڕیار دەربکات! ئەو کات بەپێی بەڵگە زانستیەکانی پسپۆڕی خۆی، ئەمە ئەلفبێ و ڕێزمان و فەرهەنگنامەیەکی یەکدەست و یەکگرتو، بۆ زوانی ئەدیبی و دیوانی کوردی، دادەندرێت کە ڕێسا و قانونی تایبەت بە خۆی هەیە و دەبێت، ڕەچاو بگیرێت.

زمانناسانی کلاسیک و ڕابردوی کۆنی کوردی بەتایبەت لەم ساڵانەی ڕابردو کە کتێبخانە و زوانی کوردیان، دەوڵەمەند و بەهێزتر کردوە، بەپێی ڕەوت و پێواژۆی زانستی کاتی خۆیان، لەسەر بەشێکی ئێگجار قوڵ و گرینگی وەکو زانستی زوان، قسەیان کردوە. بۆیە بەشێوەی نازانستی، ئەلفبێی زوانەکەیان، داڕشتوە.

ئەم ڕێنوسەی ئێستای ئێمە کە بەشێوەیەکی نازانستی بە ناو "ئارامی" ناسراوە، ئەمە بۆخۆی زواننێکی تایبەتی ئارامی لە خێزانە زوانی ئەفرۆئاسیەکانە و لەڕاستی بۆخۆی، خەتێکی تایبەتە و ئەم ڕێنوسە "ئارامی" و گشت ئەم ڕێنوسانەی کە پاش هاتنی ئیسلام، بون بە ڕێنوس و ئەلفبێی عەرەبی، زوانانی وەکو: (کوردی، فارسی، پەشتویی، بەلوچی، گیلەکی، مازەنی، دەری...) گشتی بەم ڕێنوسە، دەنوسرێن کە لە لای ڕاستەوە دەنوسرێن، واتە "ڕاستچین، ڕاستنوس" دەکوترێت و دوبارە ناوی "لاتین" بۆ ڕێنوسەکەی دیکەی کوردی کە دوبارە بەشێوەی نازانستی بەکاری دەبن، زوانی لاتین زوانە ڕۆمی و فڕەنسەویەکان دەگرێتەوە کە لە دەستی "چەپەوە" دەنوسرێت و زنجیرە دەبەستێت کە ئەم ڕێنوسانەی کە لە دەستی "چەپەوەڕا" دەنوسرێت، "چەپچین یا چەپنوس" دەکوترێت. ئەمە بەشێوەیەکی نازانستی، ناوی ڕێنوسەکانیشیان بەم شێوەیە بڵاو کردەوە تا ئەمەی ئەلفبێیەکە لە ڕەوتێکی فۆرم و کۆدی عەرەبی، بۆ ڕەوت و سیستمی زوانی کوردی، بەپێی دۆخی زانستی ئەو کات و سەردەمە ئەلفبێیەکەیان، داڕشت. بەڵام بەپێی زانستی ئێستا کە لە لوتکەدایە، زوانی کوردی لە سیستم و دەزگەی فۆنۆلۆجی خۆی و پێکهاتەی فۆنۆلۆجی[15] خۆی لە بەشی ڕێسا فۆنۆلۆجیەکان [16]ئەمە سیستمی ئەلفبێی [17]زوانی کوردی لەسەر نۆرمی سلێمانی "بابان" و موکریان "مەهاباد" داندرا کە کێشەی زانستی هەیە.

لە ساڵی 1892 یوسف زیائەدین پاشای خالدی، بۆ یەکەم جار (سەرە و ژێرە و بۆرەی) عەرەبی، بەشێوەی "ە" و "ی" و "و" بەکار هێنا بو. تا ئەمەی کە لە ساڵی 1961 مەکێنزی لە کتێبی "زوانی کوردی و بازنە زوانەکانی ئەم زوانەوە"، ئەمە ئەلفبێی زوانی کوردی بە 37 فۆن دادەنێت و بە لاساکەرەوەیی لە مەکێنزی، ئەمە پەیتا پەیتا و بەردەوام لە هەمو شوێنێک، بەرچاو کەوت کە ئەلفبێی زوانی کوردی لە 37 پیت پێکدێت، دوا بەدوای ئەو. دیارە پێشتر تۆفیق وەهبی یەکێک بو لەم کەسانەی کە بۆچوونی خۆی بۆ ئەلفبێی زوانی کوردی، دەربڕی بو و خستبوە بەرچاو و باسەوە. ئەمە بەم شێوەیە تا ئێستا باسی ئەلفبێی زوانی کوردی کراوە:

تایەر سادق بە 34 پیتی دادەنێت.

تۆفیق وەهبی بە 40 پیتی دادەنێت.

موحمەدی خاڵ بە 27 پیتی دادەنێت.

قەناتی کوردۆییف بە 37 پیتی دادەنێت.

جەلادەت بەدرخان بە 31 پیتی دادەنێت.

گیوی موکریانی بە 32 پیتی دادەنێت.

جەماڵ نەبەز بە 35 پیتی دادەنێت.

کەماڵ فواد بە 34 پیتی دادەنێت.

فازل نیزامەئایین بە 3 پیت دادەنێت.

هەژار موکریانی بە 31 پیتی دادەنێت.

ئەمانە پتر لە ژێرکاریگەری مەکێنزیەوە، سەیری ئەلفبێیەکەیان دەکرد و دواتریش لە کۆڕی زانیاری کوردی، پەرەیان پێ دا و بڵاویان کردەوە.

هەندێک چاکسازی و گۆڕانکاری لە ئەلفبێیەکە، دردەکەوێت. بۆ نمونە کۆڕی زانیاری کورد لە بەغدا ساڵی 1970 ئەمە بۆ گرافیمی /ڕ/ کەڵکی لە دو کۆدی /رر/ وەردەگرت، واتە لەبری واجی /ڕ/ ئەمە /رر/ بەکار دەهێنا. دواتر /رر/ لە ڕەوتی سادەنوسی و جوانویسی کردرا بە /رٚ/ بەڵام دوبارە لێڵی و کێشەی هەبو، تا بە خواستی تۆفیق وهبی، بۆ ئەمەی کە پیتەکە لەگەڵ پیتی /ز/ و /ژ/ توشی لێڵی و هەڵەتێگەیشنەوە نەبێت، "حەوتەکەکە" هاتە ژێر /ر/ و بو بە /ڕ/.

بۆ نمونە:

- ررێبوار ← ڕێبوار

- ررێوی ← ڕێوی

- ررێگە ← ڕێگە

- ررۆژ ← ڕۆژ

دوبارە لە ڕەوتی سادەنوسین و جوانوسیەوە، دو پیتی /وو/ لە سەرەتای وشە و بڕگە کە بە /و/ دەستی پێ دەکرد، بو بە /و/ و ئەم جارە لە سەرەتا و دەستپێکی بڕگە و وشەی کوردی، لەبری  /وو/ لە یەک /و/ کەڵکیان وەرگرت، بۆ نمونە:

- ووشە ← وشە

- ووێنە ← وێنە

- وورچ ← ورچ

- ووانە ← وانە

تا پێشنیاری تۆفیق وەهبی لە ڕەوتی سادەنوسی و جوانوسی کە بۆ /ۆ/ لە /وَ/ کەڵکیان وەردەگرت و لەبری /ێ/ لە /ی/ و /ۆ/ لە /و/، بۆ کەمکردنەوە و لابردنی لێڵی، ئەمە بون بە /ۆ/ و /ێ/ و بە حەوتکەک (٧)، کۆدی فۆنێمیەکەیان دیاری دەکرد.

هەروەتر بەهۆی ئەمەی که کاتی خۆی لە تەکیە و خانەقا و حوجرەکان، وانەی کوردی لە لایەن مەلاکانەوە دەکوتراوە، ئەمە لە ژێر کاریگەری تەجویدی قورئان، بێژە و درکاندنی فۆنێمەکانی زوانی کوردی، بەبێ ڕەچاوکردنی ئاستی فۆنێتیکی ئەم زوانە لە دو بەرەی "ئاینی و سیاسی" لە باشور و ڕۆژهەڵاتی جوگرافیای کوردستان لە باشور "عەرەب" و لە ئێران "فارس"، کاریگەری فۆنێتیکیان لەسەر ڕەوت و شێوەی بێژەکردنی ئەلفبێەکەیان، دانا. ئێستاش ئەمانەی کە بەشێوەی پسپۆڕی کار لەسەر زوان ناکەن، بەپێی ڕەوتی بێژەیی عەرەب و فارس، ئەلفبێیەکەیان بێژە دەکەن، واتە بەشێوەی بێژەیی (بێ، پێ، تێ، خێ، حێ، چێ، جێ...) لە کاتێک کە سیستم و دەزگەی فۆنۆلۆجی و فۆنێتیکی زوانی کوردی، ئەمانە بەشێوەی دەرکەوتنی "بزرۆکە" بەشێوەی (ب، پ، ت، خ، ح، چ، ج...) ساز دەکات و بەرهەم دەهێنێت. تایبەتمەندیەکی تایبەتی زوانی کوردی کە تەنیا ئەم تایبەتمەندیە لە ئەلفبێی فۆنێتیکی جیهانی IPA دەردەکەوێت، زوانی هێستاش کوردی بەشێوەی خۆزا و سروشتی، پاراستویەتی.

بەپێی ڕێسا فۆنۆلۆجی و کەرەستەناکەرتیەکان [18]ئەمە پسپۆڕی ئەم بەشە، دیاردە و ڕەوتەکان دەناسێت. چون زوان کۆمەڵێک زنجیرەی دیاردە و ڕەوتی هاڵۆزن و گرێدراوی یەکترن کە هیچ کام بەبێ ئەمەی دیکە، تەواو و پاڕاو نین و یەکتر ناگرنەوە و ئەمە پسپۆڕی زوان، پەیویستە کە ڕەوت و دیاردەکان، ئێگجار بە جوانی و بە قوڵی بناسێت و بە یەکەوەیان، گرێ بداتەوە.

ئەمە بەپێی مکانیزم و سیستمی فۆنۆلۆجی و فۆنێتیکی زوانی کوردی، ئەمە بەشێکی تایبەت بۆ دیاریکردنی واجی هەر زوانێک هەیە کە بە "جوت کەمینه" [19]ناسراوە. لەم بازنەیە هەر فۆنێک بۆ ئەمەی که ڕۆڵ و دەوری خۆی لە واجاوایی و سیسمتی فۆنۆلۆجی ئەم زوانە، دەربخات و ببێتە بە یەکەیەکی واتاگۆڕی فەرهەنگی، ئەمە قاڵب و چوارچێوەی هەیە و لەم قاڵب و چوارچێوەیە لە ڕەوتێکی تەواو گرێدراوی هاڵۆزی زنجیرەی دیاردە و ڕەوتەکان، دانەبڕاوە و ئەمە دەبینین کە ئەمە /وو/ ئەلۆفۆنی ڤاوڵی /و/ و ئەلۆفۆنی /ڤ/ کورمانجی و /ۋ/ هەورامی ئەلۆفۆنی /و/ و /ڎ/ ئەلۆفۆنی هەورامی، کۆنسۆنانتی /د/ و /ۊ/ ئەلۆفۆنی کەڵهوڕی /وێ، ۆ/ کە هەر کام لەم فۆنانە لە زوانی کوردی، ناگانە دە وشەی فەرهەنگی تا واتاگۆڕ بن! بە هەمان شێوە کە ئێمپریالیزمی زوانی لە پڕۆسەی یەکگرتوکردن و ستانداردسازی زوانی کوردی فۆنێکی وەکو /ڤ/ هەڵبژاردوە کە ئەرکێکی واجی ئێگجار زۆر لاوازی لە زوانی کوردیەوە هەیه، بەکاری دەهێنێت. واتە ئێمە لە قاڵبی جوت کەمینەیی ئەمە ئەم وشەیە بخەینە ئەم قاڵبەوە، فۆنێمکی بازنەی باکوریە و لە بازنەی ناوەندی ئێگجار سست و بێهێز و لاوازە، بۆ نمونە لە نۆرمی موکریانی و سلێمانی، ئەم فۆنە، تەواو ئەلۆفۆنی کۆنسۆنانتی /و/ کە لە سیستمی بەڕهەمهێنان و سازگەیی فۆنێتیکی کورد، تێکەڵی دو کۆنسۆنانتی /و/ و /ف/ دەکرێت کە ئەم فۆنە، بەرهەم دەهێنێت و بەرانبەر بە هەورامی ئەم ئەلۆفۆنی /ۋ/ و لە بازنەی باکوری، ئەلۆفۆنی /ڤ/، بۆ نمونە:

(چاو ← چاڤ،  داو ← داڤ، ئاو ← ئاڤ، تاوگە ← تاڤگە، ئەوین ← ئەڤین، هەنگاو ← هەنگاڤ...) ڕەنگە لە بازنەی ناوەندیەوە، ئەمە تەنیا لە بازنەی دەنگەناوی - ئۆنۆماتۆپیا[20] لە وشەی (بڤە) ئەرکی واجی هەبێت. بەڵام لە بازنەی جوت کەمینەیی لە واژەی (داو ـ داڤ) لە قاڵبی بدەین:

ـ (داو ← داڤ ← دار ← داش ← دان ← داغ ← داب ← داڵ) هیچ واجێکی نوێ، پەیدا نەبوە!

ـ (چاو ← چاڤ ← چاک ← چاڵ ← چاپ ← چای) هیچ واجێکی نوێ، بەرهەم نەهات!

بەڵام واجێکی وەکو /ۊ/ لە بازنەی ئەلفبێی ئەم زوانە، لا دەدات کە هەڵگری هەر دو کۆدی C و V و فۆنێمێکی چالاکە کە هەم بزوێنە و هەم نەبزوێن کە وەکو بازنەی ناوەندی لە گرافیمی /و/ بزوێن و /و/ نەبزوێن، دەردەکەوێت. بۆ نمونە:

ـ (کۊژ) بەواتای (سیس بون، ژاکاو بون) ← (کۊژ ← کاژ ← کیژ ← کوژ ← کەژ) واجی نوێی (ۊ، ا، ی، و، ە) پەیدا بوە.

ـ (هۊچ) بەواتای (زیز بون، دڵمەند بون) ← (هۊچ ← هاچ ← هیچ ← هێچ ← هرچ ← هەچ) واجی نوێی (ۊ، ا، ی، ێ، ر، و) پەیدا بوە.

ـ (سۊل) بەواتای (خلیسکان، هاڕینی گەنم) ← (سۊل ـ سۆل ـ سال ـ سێل ـ سیل ـ سەل) واجی نوێی (ۊ، ۆ، ا، ێ، ی، ە) پەیدا بوە.

بۆ فۆنی /ێ/ کە دو کۆدی C و V هەیە و وەکو گرافیمی /ی/ کە لە بازنەی ناوەندی هەم بزوێنە و هەم نەبزوێن، دەردەکەوێت، نمونە:

ـ (پیاێ) کە بەپێی لێکچوون و جێگرتنەوەی فۆنێمی لەگەڵ واجی (گ، و) توشی لێکچوون دەبێت و ئەلۆفۆنی یەکترن کە بەواتای (نێر) دێن، بەڵام ئەم فۆنە بۆخۆی، دەبێتە واج، بۆ نمونە:

ـ (پیاێ ← پیاز ← پیان) واجی نوێ پەیدا بوە.

ـ (تاێە) بەواتای (دەستەی دانەوێڵە، دایە) ← (تاێە ← تاسە ← تاوە ← تازە ← تانە ← تاشە ← تاقە) واجی نوێی (ێ، س، و، ز، ن، ش، ق) پەیدا بوە.

 بۆ فۆنێمی /ڎ/ بازنەی زوانی هەورامیش بە هەمان شێوە لە چوارچێوەی جوت کەمینەییەوە، ئەرکی واج دەگرێت، ئەم فۆنێمیە لە سازگە و شوێنی بەرهەمهێنانی فۆنێتیکی زوان لە دو فۆنێمی /گ/ و /د/ دەردەکەوێت کە ئەلۆفۆنی فۆنێمی /د/ دادەندرێت و شێوەی دەنگیشی، هاوشێوەی /ذ/ عەرەبیە. کە زۆر هێزێکی واجی نیە و بە ڕادەی فۆنێمی /ڤ/ کە لە زوانی کوردی وەکو فۆن، بەکاری دەهێنن، ئەم فۆنەش تا ڕادەیەک، ئەم تواناییەی هەیە. بەڵام لە چەندین وشە بازنەی جوتکەمینەیی هاوشێوەی پیتی (وو) و (ڤ) لە ئەلفبێی ستانداردی زوانی کوردیش، ئەم پیتەش بە هەمان ڕادە هێز و چالاکی و ئەرکی واجی هەیە. بۆ نمونە:

ـ  (ئەڎا) بەواتای (دایە) ← (ئەڎا ← ئەدا ← ئەها ← ئەوا ← ئەڕا ← ئەنا) واجی نوێی (ڎ، د، هـ. و، ڕ، ن)، پەیدا بوە.

لە خودی ئەم بازنە زوانیەش، ئەمە دەوری واج دەگێرێت، بۆ نمونە لە وشەی (دێدێ ـ دێڎێ) کە واژەی (دێدێ) بە واتای "خوشکی گەورە" و (دێڎێ) بەواتای "خوشکی باوک" دەردەکەوێت کە واجی نوێی /ڎ/ پەیدا کردوە و سازی کردوە. دوبارە هەر لەم بازنە زوانیە، لە وشەی (باڎ) بەواتای "با" لەگەڵ واژەی (باڵ ـ بان ـ باو ـ باس ـ باز ـ باش ـ بار ـ باغ) واجی نوێی (ڎ، ڵ، ن، و، س، ز، ش، ر، غ) ساز کردوە.

ئێمە بەپێی زانستی جوت کەمینەیی، ئەلفبێی زوانی کوردی بە ڕەچاوگرتنی ئەم دۆخەی جوت کەمینەیی دەکرێت واجی /ڎ/ کە ئەلۆفۆنی فۆنێمی /د/ وەکو پێشنیار نیشان بدەین. دەستەی:

_ کۆنسۆنانت، نەبزوێنەکان، هم‌خوانها:

(ئـ، ب، پ، ت، ج، چ، ح، خ، ڎ، ر، ڕ، ز، ژ، س، ش، ع، غ، ف، ڤ، ق، ک، گ، ل، ڵ، م، ن، هـ، و، ۊ، ی)

_ دەستەی ڤاوڵ، بزوێنەکان، واکەها:

(ۆ ـ و ـ وو ـ ۊ ـ ێ ـ ی ـ ە ـ ا ـ  بزرۆکە)

کە بەپێی زانستی تایبەتی خۆی، زوانی کوردی نەک ناوچەیەکی سیاسی، پێکهاتەی دەزگەی فۆنۆلۆجیەکەی لە 42 واج و فۆنێمی پێک دێت کە 41 گرافیم و پیتن، چون "بزرۆکە" لە ئاست فۆنێمی، دەردەکەوێت، بەڵام لە بازنەی گرافیمی ڕێنوسی ڕاستچینەوە، هیچ هیمایەکی نیە.

بەم شێوە لە دو دەستەی نەبزوێنەکان و بزوێنەکان، ئەمە چوار گرافیم، هاوشێوەی یەک هەم بزوێنیان هەیە و هەم نەبزوێن، وەکو:

(و، ۊ، ی، ێ) کە هەم لە بزوێنەکان هەمانە و هەم نەبزوێنەکان. ئەمانە کاتێک دەردەکەن کە پسپۆڕی بەشی خۆی، بەپێی ڕەوتە فۆنۆلۆجیەکان دەزانێت کە بزوێنی /ێ/ بەپێی نەرمکردنەوە[21] و نەرمبونەوەی[22] لە بازنەی باشوری ئەم زوانەوە، توشی نەرمکردنەوە دەبێت و سوک دەکرێتەوە[23] و دەبێتە بە /ێ/ لە دۆخی بازنەی باشوری زوانی کوردیەوە،low-   کە دەبێتە هۆی ئەمەی کە ئەم دیاردەیە لەم زوانە دەربکەوێت، هەروەتر سوککردنەوە و بەهێزکردنی[24] /و/ + low  و - low بۆ /ۊ/ لە ئەم زوانەدا لە هەر دو بەستێنی بزوێن و نەبزوێندا. کەواتە بەپێی زانستی خۆی، بۆمان دەردەکەوێت کە زوانی کوردی ئێگجار دەوڵەمەندتر لەم باسانەیە کە بە ناو بابەتی زانستی لە نێو مێشکی ئاخێوەر و نوسەری زوانی کوردی، دەئاخنێنن.

سابیر ژاکاو

سەرچاوە:

پرشەدارێکی زمانەوانی 1، سابیر ژاکاو، 1399، زانکۆ.

پرشەدارێکی 2، سابیر ژاکاو، 1399، زانکۆ.

فۆنێتیک و فۆنۆلۆجی، سابیر ژاکاو، بڵاو نەکراوەتەوە.

فەرهەنگی ئێتیمۆلۆجی ئاڤاشین، سابیر ژاکاو، بڵاو نەکراوەتەوە.

English phonetics and phonology, an introduction, second edition, philip carr ـ english phonetics and phonology a practical course, fourth , peter roach, cambridge

Parsa, a. (2008). A comparative study of kurdish and persian proverbs . Kordestan: kordestan university publications [in persian]. ـ phonetic the sounds of language, adam szczegieilniak

[1] دەنگ یا فۆن

زۆرجار دەکوترێت کاتێک ئێمە لە زوانی خۆمان، وشەمان هەیە بۆ لە زوانی نامۆ، کەڵک وەربگرین!

ئەمە قسەی کەسانێکە کە شارەزایی و پسپۆڕیان لەم بەشەی زانستەوە نیە و لە ڕوی ڕوانگەی ئاخێندراو و خزێندراوی نێو مێشکیان لە بازنەی بەراییخوازی Linguistic prescription بەردەوام بەدوای پەتیخوازی زوانن Linguistic purism و ئەم هەستە سەرچاوە لە هەستێکی ناسیۆنالیزمی و فاشیزمی و ڕەسیزمی تێکەڵ بە زوان دەکەن و زوان وەکو چوارچێوەی زانستی خۆی، ناپارێزن و ڕەچاوی ناکەن. ئەوان هەردەم دژی وەرگرتن و هاتنی وشەی نوێ بۆ زوانەکەیانن و بە پەنا بردن بە کۆمەڵێک بابەتی بێبنەما و ڕەمەکی، بەردەوام وشەی نازانستی، ساز دەکەن!

لە زانستی تێرمینۆلۆجی کاتێک هەر زوانێک، باوەشی بۆ تێرم ـ زاراوەی زانستی لە چوارچێوەی وامواژەیی و قەرزوەرگرتنی وشەیی، دەکاتەوە، وشەکان وەکو خۆی بە پانتاییەکی بەرین لە جیهانی وشە لە نێو تەواوی زوانەکانی جیهان، بەکار دەهێنێت و ئەگەریش بیهەوێت زاراوەسازی بکات، پسپۆڕی تایبەت بە بەشی خۆی کە لە ڕوی زانستی خۆی، قسەی لەسەر بکات، ئەم کارە دەکات.

واژەی "فۆن" یەکێک لەم زاراوانەیە کە کاتێک وشەی "دەنگ" بەرانبەر، بەکار دەهێنین، ئەمە پسپۆڕی فۆنێتیک و فۆنۆلۆجی و ئاکۆستیک، دەزانێت کە ئەم وشەیە توانایی نیە کە بەرانبەر بەم وشەیە، پلەیەکی زانستی وەربگرێت و بچێتە بازنەی فەرهەنگی ئەم زوانەوە.

سەرەتا پسپۆڕی ئەم زانستانە دەزانێت کە "دەنگ" sound و "دەنگ" vioce و "دەنگ" phoneme  و "دەنگ" tone و  "دەنگ" phone هەمو هەر بەواتای "دەنگ" دێن، بەڵام تەواو لە یەک جودا و جیاوازن. گشتی ئەم دیاردانەی کە تاڵە فڕەکەنس وەرگرەکان و تاڵە وەرگریەکان دەنگ لەم شەپۆلانەی کە لە دەرەوە وەبەر تاڵە عەسەبیەکانی گوێجکە دەکەن و دەیان‌لەرێنەوە، "دەنگ" پێک دێت و ساز دەبێت و ئەمە "دەنگ" دەکرێت کە دەنگی (قیژە، هاژە، قیرە، زیقە، دەنگی باڵندەکان، دەنگی باران، دەنگی مۆسێقا، دەنگی گیانداران...) و هەر دەنگێک کە مرۆڤ لە ژینگە و جیهانی دەوروبەری دەیبیستێت، پێک‌بێت، بەڵام "phone فۆن" بابەتێکی تەواو جیاوازە کە تەنیا تاڵە دەنگیەکان و ئەندامانی ئاخاڤتن و بەرهەمهێنانی فۆنسازی مرۆڤ، سازیان دەکەن و "فۆنێم phoneme" پێک‌دێنن و ساز دەکەن کە ئەم تایبەتمەندیە، تەنیا لە نێو مرۆڤەوە هەیە، پاش ئەم "فۆنە" ئەمە دیاردەی دیکە وەکو "فۆنێم و واج" دەردەکەوێت، دوبارە ئەمانەش هەر دەچنە خانەی دەنگەوە، بەڵام دەنگانێکن کە بنەڕەتی فەرهەنگی وشەکان، دەگۆڕن و واتاگۆڕن! لەم دۆخەیە کە ناکرێت بێبنەما و ڕەمەکی، زاراوەسازی بکەین و پێش لە گەشە و نوێ‌بونەوەی زوان بگرین

[2] grapheme

[3] بە هەمان ڕادەی کە گرافیم وشەیەکی کوردی نیە، وشەی "پیتیش" لە زانستی ئێتیمۆلۆجیەوە، وشەیەکی کوردی نیە.

[4] Consonant

[5] Vowel

[6] Silent

[7] Language planning

[8] Language standardization

[9] Norm

[10] formal language

[11] standard language

[12] standardization

[13] Geopolitics

[14] Trialism

[15] Phonological structure

[16] Phonological rules and notation

[17] Alphabetic system

[18] Suprasegemental

[19] minimal pairs

[20] Onomatopoeia

[21] platalization

[22] lenition

[23] Weakenong

[24] Forition