پێشەکی

بەشداریی سیاسی بە کۆڵەکە و بڕبرەی پشتی هەر سیستمێکی سیاسی سەرکەوتوو دادەندرێت. بە مانەیەکی ڕوونتر، هەر سیستمێکی سیاسی جۆرەکانی بەشداریی سیاسی تێدا چالاک بوو، تاکەکانی کۆمەڵگە بە شێوەیەکی گشتی و بە بێ هیچ بەربەستێک ڕۆڵیان هەبوو لە کایەی سیاسی، ئەوە سیستمی سیاسی ئەم وڵاتە بە سیستمێکی سەرکەوتوو لە قەڵەم دەدرێت. بەتایبەتی چینی گەنجان، لە هەر کیانێک و کۆمەڵگەیەک چینی گەنجان بە سەرمایەیەکی مرۆی گرنگ هەژمار دەکرێن، دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ و کاریگەر بگێرن لە گەشەسەندن و گۆڕانکاری لە گشت کایەکانی کۆمەڵگەدا، وەک کایەکانی ئابووری و سیاسی، و ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی... هتد. چونکە گەنج بە ڕەگەزێکی سەرەکی و کاریگەر هەژمار دەکرێت لە کایە جۆربەجۆرەکانی کۆمەڵگەدا، چونکە گەنجان لە ژیانی خۆیاندا ڕووبەڕووی چەندین ئاڵەنگاری جۆراوجۆر دەبنەوە، تەنها گەنجانیش دەتوانن بەسەر ئەم ئاڵەنگاری و بەربەستانە سەرکەون. بۆیە لێرەدا بەشداریکردنی گەنجان لە کایە و ژیانی سیاسی زۆر گرنگە بۆ کۆمەڵگە، چونکە ئەمە دەبێتە هۆکارێک بۆ بەرزبوونەوەی ئامادەیی سیاسییان، بەجۆرێک بەشداری گەنجان دەبێتە هۆکارێک بۆ پاراستنی هێزی کۆمەڵگە و ژیانی سیاسی لە هەر سیستمێکی سیاسی سەرکەوتوودا. بۆیە، زۆر گرنگە ئەم توێژە گرنگەی کۆمەڵگە بەشێوەیەکی چالاکانە بەشداربن لە ژیانی سیاسی بۆ ئەوەی کۆمەڵگە و سیستمی سیاسی گەشەسەندن بەخۆیەوە ببینێت.

گرنگی توێژینەوە

گرنگی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە خستنەڕووی گرنگی و کاریگەری ڕۆڵی گەنجان لە بەشداریی سیاسی، بەشێوەیەکی گشتی هەردوو بابەتی گەنج و بەشداریی سیاسی کاریگەری و گرنگی خۆیە هەیە، بۆ هەر کۆمەڵگە و سیستمێکی سیاسی لە جیهاندا.

ئامانجی توێژینەوە

ئامانج لەم توێژینەوە ئەمەیە زیاتر تیشک بخەینە سەر ڕۆڵی چینی گەنج لە بەشداری ژیانی سیاسی، لێرەدا هەوڵ دەدەین بە شێوەیەکی زانستییانە شیکردنەوە زیاتر بدەین بۆ بابەتی ڕۆڵی گەنجان لە بەشداریی سیاسی، لە هەر کۆمەڵگە و سیستمێکی سیاسیدا.

پرسیاری سەرەکی

ئایا گەنجان چ ڕۆڵێک دەگێڕن لە پڕۆسەی بەشداریی سیاسی؟

گریمانەی سەرەکی

گەنجان دەتوانن ڕۆڵێکی سەرەکی و کاریگەر بگێڕن لەڕێگەی جۆرەکانی بەشداریی سیاسیدا، چونکە گەنج بە کڕۆک و بناغەی هەر کۆمەڵگە و سیستمێکی سیاسی دادەندرێت.

میتۆدی توێژینەوە

لەم توێژینەوەیەدا میتۆدی وەسفی شیکاری پەیڕەو دەکرێت بۆ کۆکردنەوەی زانیارییەکان، بۆ ئەوەی بە شێوازێکی زانستی هەڵسەنگاند و شیکردنەوەیان بۆ بکرێت.

هەیکەلی توێژینەوە

ئەم توێژینەوەیە جگە لە پێشەکی و دەرئەنجام و لیستی سەرچاوە لە دوو بەش پێکهاتووە. لە بەشی یەکەم تیشک دەخەینە سەر چەمکی بەشداریی سیاسی و گرنگی بەشداریی سیاسی و گەنج و بەشداریی سیاسی. لە بەشی دووەم تیشک دەخەینە سەر ڕەهەندەکانی بەشداریی سیاسی و جۆرەکان و ئاستەکان و جۆر و کەناڵەکانی بەشداریی سیاسی.

١. چەمکی بەشداریی سیاسی

پێناسەی چەمکی بەشداریی سیاسی: بەشداریی سیاسی بریتییە لەم پڕۆسەیەی کە تاکەکانی کۆمەڵگە ڕۆڵ دەگێڕن لە ژیانی سیاسی، دەرفەتیان بۆ دەرخسێت کە بەشداربن، لە داڕشتنی سیاسەتی گشتی وڵات، ئەم بەشدارییەش دەکرێت لە ڕێگەی چالاکییە سیاسییەکان بێت، بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆدا. (مجید، ٢٠٢٢، ٤)

ساموێل هانتنگتۆن (Samuel Huntington) و نیلسۆن ((S. M. Nelson بەم جۆرە پێناسەی بەشداریی سیاسی دەکەن: بریتییە لەم جۆرە چالاکییەی کە کۆمەڵەیەک لە تاکی دیاریکراو پێی هەڵدەستن بە مەبەستی درووستکردنی لەسەر پڕۆسەی درووستکردنی سیاسەتی گشتی. (تەڵعەت، ٢٠٠٦، ل ٦١)

مایرۆن وینەر Myron Wiener)) بەم جۆرە پێناسەی بەشداریی سیاسی دەکات: بەشداریی سیاسی بریتییە لە جۆرێکی چالاکی هەڵبژێردراو کە ئامانجی کاریگەری درووستکردنە لەسەر بارودۆخی گشتی هەڵبژاردن و دیاریکردنی دەسەڵاتبەدەستان لە ئاستی سیاسەتی گشتی و حکومیدا، لەسەر هەردوو ئاستی خۆجێیی و نیشتیمانی جا ئەگەر ئەم چالاکییە بە شێوەی خواست و سەربەست بێت، سەرکەوتوو بێت یاخود شکستخواردوو بێت، یاخود بەشێوەیەکی پێکهاتە و ڕێکخرا و بێت یاخود بە شێوەیەکی ناڕێکخراو و بەربەری بێت. (ئەحمەد، ٢٠٢٣، ٦)

واتە، بەشداریی سیاسی بە شێوەیەکی گشتی بریتییە لە بەشداری چالاکانەی تاکەکانی کۆمەڵگە بە بێ هیچ کۆت و بەندێک، بەشداربن لە ژیانی سیاسی و داڕشتنی سیاسەتی گشتی، لە هەر کۆمەڵگە و سیستمێکی سیاسیدا، تاکەکانی کۆمەڵگە بەشێوەیەکی ئازادان و سەربەخۆ بەشدار بوون، ئەوە سیستمی سیاسی ئەو وڵاتە سیستمێکی سەکەوتوو و گەشەسەندوو لە قەڵەم دەدرێت. بۆیە زۆر گرنگە تاکەکانی کۆمەڵگە بە هەموو چین و توێژێکەوە بەشداربن لە ژیانی سیاسیدا بە بێ هیچ کۆت و بەندێک بە تایبەت چینی گەنج، کە بە بناغە و کڕۆکی گۆڕانکاری هەژمار دەکرێت، ئەوەش دەبێتە هۆکارێکی گرنگ بۆ سەرکەوتنی هەر حکومەت و کیانێکی سیاسی لە جیهاندا.

٢-١ گرنگی بەشداریی سیاسی

بەشداریی سیاسی گرنگی خۆی هەیە لە هەر کۆمەڵگەیەکدا، کە لە دەرئەنجامی کۆمەڵێک هۆکاری وەک هۆکاری ئابووری و کلتووری سیاسی و ڕەوشتی، و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیرییە.  ئەوان لە پێناسەکردنی پێکهاتەی کۆمەڵگەی پەیوەندیدار و سیستمی سیاسی و تایبەتمەندییەکانیان و میکانیزمی کارکردنیان یەکدەگرن و نەخشەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان و گونجانیان لەگەڵ بنەمای بەشداریکردن دیاری دەکەن کە بووەتە تایبەتمەندییەکی سەرەکی هاوسەردەمی کۆمەڵگە مەدەنییەکان.

چەمکەکانی بەشداریی سیاسی لەگەڵ فرەیی بوارەکانی مەعریفە و فرەیی سەرچاوەکانیدا چەند هێندە زیادی کردووە و دەتوانرێت بەگشتی بەم شێوەیە پێناسە بکرێت: “پڕۆسەیەک کە تاکەکان بە ئامانجی کاریگەری لەسەر بڕیارەکانی بەرپرسانی دەسەڵاتی سیاسی، ڕاهێنانی دەکەن. هەروەها پڕۆسەیەکی پشتیوانی یان دژایەتیکردنی هەندێک بەهای سیاسییە”.

هەروەها، “ئەو کۆمەڵە کردارییە کە لەلایەن هاووڵاتیانەوە ئەنجام دەدرێت، یان بەهۆیەوە فشار دەخەنە سەر بە مەبەستی بەشداریکردن لە بڕیاردان و جێبەجێکردن و چاودێریکردنی جێبەجێکردن و هەڵسەنگاندنی بڕیارە سیاسییەکە بە شێوەیەک کە دوور بێت لەو فشارەی کە دەسەڵات دەتوانێت بیخاتە ژێر کاریگەرییەوە لەسەریان”. ئەمەش بەو مانایەیە کە هاووڵاتی ماف و ڕۆڵی هەیە لە پڕۆسەی بڕیاردان و چاودێریکردنی جێبەجێکردنیان و ڕاستکردنەوەی دوای دەرچوونیان.

کەواتە، ئەوە بەشداری تاکەکەسە لە چالاکییەکی سیاسیدا کە کاریگەری لەسەر پڕۆسەی بڕیاردان و/یان وەرگرتنی هەیە، کە بریتییە لە دەربڕینی بۆچوون لەسەر پرسێکی گشتی، ئەندامێتی حزبی، پەیوەستبوون یان هاوکاریکردن لەگەڵ دامەزراوەیەکی کۆمەڵگەی مەدەنی، خۆکاندیدکردن بۆ هەڵبژاردن، و وەرگرتنی هەر یەکێک لە پۆستەکانی جێبەجێکردن و یاسادانان.

کلتووری بەشداریی سیاسی کلتوورێکی گرنگە لە پێناسەکردنی پەیوەندیی حوکمڕانی لەگەڵ کۆمەڵگەدا، واتە تا حکومەت زیاتر کۆمەڵگە و تاک و دامەزراوەکانی لە پڕۆسەی بڕیاردان بەشدار بکات، زیاتر جووڵەی دەبێت و توانای گونجاندنی زیاتری دەبێت خۆی بۆ پێداویستییەکانی کۆمەڵگە. بەشداریکردن باشترین ڕێگەیە بۆ پاڵپشتی و پەرەپێدانی کەسایەتی دیموکراسی لەسەر ئاستی تاک و گروپ و کۆمەڵگە، چونکە تاک کلتووری کێبڕکێ و جیاوازی ڕاهێنان دەکات و ڕاهاتووە بە قبوڵکردن و ڕێزگرتن لە بۆچوونی ئەوانی تر، بەشداریی سیاسی چەند  ئاستێک وەردەگرێت کە لەنێوان بەشداری کارایی/ئەندامێتی.

(یەکەم) کە پێویستی بە ئەندامێتی لە ڕێکخراوەیەک یان حزبێکی سیاسی، زۆر ئامادەبوون لە کۆبوونەوە سیاسییەکان، بەشداریکردن لە بانگەشەکانی هەڵبژاردن... و بەشداریکردنی ڕاستەقینە (دەربڕینی ڕاستەقینەی بەرژەوەندی لە سیاسەتدا) هەیە.

( دووەم) کە لە ڕێگەی دەنگدان لە هەڵبژاردن و بەدواداچوونە، ئەوەی لە گۆڕەپانی سیاسیدا بە گشتی ڕوودەدات.

بەشداریی سیاسی بەم قۆناغانەدا تێدەپەڕێت:-

- بەرژەوەندی سیاسی

- زانیاری سیاسی

- دەنگی سیاسی

- پێشکەشکردنی داواکاری سیاسی لە ڕێگەی داواکاری و داواکاری.

هەڵبژاردن وەک ئامرازی سەرەکی دەمێنێتەوە کە ئەندامانی کۆمەڵگە شایستە دەکات بۆ بەشداریکردن لە بەڕێوەبردنی کاروباری گشتی و مافێکی سەرەتایی مرۆڤ کە خەڵک لە هەموو جیهاندا خەباتیان بۆ کردووە. لە وڵاتانی دیموکراسیدا مافی دەنگدان یەکێکە لە ڕاهێنانە سیاسییە گرنگەکان، وەک چۆن میکانیزمێکە بۆ گواستنەوەی دەسەڵات.

بۆیە هەڵبژاردنی 8ـی ئەیلولی 2021 وەرچەرخانێکی یەکلاکەرەوە لە گەشەسەندنی دیموکراسی وڵاتەکەماندا پێکدەهێنێت، بۆیە دەبێت هاووڵاتیان لەکاتی دەربڕینی هەڵبژاردەی خۆیاندا لە دەنگدانی داهاتوودا گرەو و گرەوە جۆراوجۆرەکانیان لەبیربێت بە پەنابردنێکی چڕ بۆ سندوقەکانی دەنگدان چونکە گرەوێکی سەرەکی ئەوە نییە سەرکەوتنی ئەم یان ئەو لایەنە یان هەڵبژاردنی کاندیدێک بەسەر کاندیدێکی تردا، ڕاستەقینەی کۆمەڵایەتی و سیاسی بۆ ساڵانی داهاتوو. پەنابردنی دەنگدەران بۆ سندوقەکانی دەنگدان بۆ دەنگدان بە نوێنەرانی خۆیان لە ئەنجومەنی نوێنەران و لە ئەنجومەنە ناوچەیی و کۆمەڵایەتییەکان، لە ڕاستیدا دەربڕینی مافێکی کەسی و ئەرکێکی نیشتمانی و دەستوورییە. بۆیە، هەموو کەسێک – بەتایبەت ئەوانەی لە لیستە هەڵبژاردنەکاندا ناویان تۆمار کراوە – پێویستە گرنگی قۆناغەکەیان لە هەڵبژاردنی نێوان بەرنامەکاندا بەبیربهێنرێتەوە و نەک مرۆڤەکان. تەندرووستی، کار، گەشەپێدان. (اجعون، ٢٠٢١)

بەگشتی بەشداریی سیاسی کاریگەری و گرنگییەکی زۆری هەیە، لە هەر کۆمەڵگەیەک بەشداریی سیاسی کارا بوونی هەبوو، ئەوە ئەو کۆمەڵگەیە گەشەسەندنی زیاتر بەخۆیەوە دەبینێت. بۆیە زۆر گرنگە دەسەڵات بە شێوەیەکی جددی کار بکات لەسەر بەرزکردنەوەی بەشداریی سیاسی بۆ ئەوەی کۆمەڵگە گەشەسەندنی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت، چونکە هەر کاتێک بەشداریی سیاسی کارا لە کۆمەلگە بوونی هەبوو، ئەوە دەرخەر سەرکەوتنی سیستمی سیاسی و دەسەڵاتە.

٣-١ گەنج و بەشداریی سیاسی

ئێمە هەمیشە پێویستە ئەوە لەبەرچاوبگرین، کە چینی گەنج کاریگەرترین چینی کۆمەڵگەن لە جیهاندا، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی چینی گەنجان هەمیشە هێز و کڕۆکی گۆڕانکارین لە هەر کیان و کۆمەڵگەیەکدا، بۆیە پێویستە هەمیشە دەرفەت بڕەخسێت بۆ گەنجان بۆ ئەوەی پێکهێنەرەکی سەرەکی بن، لە داڕشتنی سیاسەتی گشتی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی گەنجان هەمیشە خاوەنی بیرۆکەی نوێن، دەتوانن کاریگەری درووستبکەن لەسەر لایەنە جۆربەجۆرەکانی کۆمەڵگەدا، وەک لایەنی ئابووری و سیاسی، و رۆشنبیری و کۆمەڵایەتی. ئەو وزە و توانایەی گەنجان دەبنە هێزێکی کاریگەر لە گۆڕانکارییەکان لە کۆمەڵگەدا، هەمیشە ئەم چینە دەتوانێت لە هەموو لایەنێک زیاتر برەوبدات بە بارودۆخی ژیانی گەنجان و ئامادەیی سیاسی ئەم چینە. (الجدع، ٢٠٢٢)

هەروەها دەتوانین بەم جۆرە گرنگی بەشداریی سیاسی گەنجان روون بکەینەوە:-

١. پاراستنی هێز و سەقامگیری ژیانی سیاسی. (الجدع، ٢٠٢٢)

٢. دەبێتە هۆکارێک بۆ بنیادنانی کۆمەڵگەیەکی بەهێز و سەقامگیر لە هەموو ڕوویەکەوە. (الجدع، ٢٠٢٢)

٣. لە هەر کیانێکی سیاسی گەنج بەشدار بوو، لە داڕشتنی سیاسەتی گشتی ئەوە ئەم کیانە سیاسییە گەشەسەندنی زیاتر بەخۆیەوە دەبینێت. (الجدع، ٢٠٢٢)

٤. دەبێتە هۆکارێك بۆ برەوسەندنی هەستی سەربەخۆی گەنجان لە بەشداریی سیاسی ئەمەش دەبێتە هۆی بەهێز بوونی پەیوەندی نێوان سیاسەتمەدارە ئەزمووندارەکان. (الجدع، ٢٠٢٢)

٥. بەشداریکردنی گەنجان لە پڕۆسەی سیاسی دەبێتە هۆکارێک بۆ زیندووکردنەوەی بەشێکی زۆر لە بنەما و بەهاکانی دیموکڕاسی. (الجدع، ٢٠٢٢)

٦. بەشداریکردنی گەنجان لە پڕۆسەی سیاسی دەبێتە هۆکارێك بۆ گۆڕانکاریە ئەرێنییەکان. (الجدع، ٢٠٢٢)

بەگشتی چینی گەنج دەتوانێت، ڕۆڵێکی کاریگەر ببینێت لە گەشەسەندن و بەرەوپێشبردنی هەر کیانێکی سیاسی، هەروەها دەتوانێت ڕۆڵێکی سەرکردانە ببینێت لە بەرزکردنەوەی متمانە لەنێوان خەڵک و بەرپرسانی میری (حکومی)، بۆیە هەمیشە گەنج جێگەی بایەخە لەنێوان هێز و لایەنە سیاسییەکان، بە شێوازێکی بەرنامە بۆ داڕێژراو لایەنە سیاسییەکان کار دەکەن، لەسەر سەرنج ڕاکێشانی گەنجان بۆ ئەوەی بتوانن، ڕێژەیەکی زۆری دەنگی گەنجان بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن، لە ڕۆژی هەڵبژاردندا.

١-٢ ڕەهەندەکانی بەشداریی سیاسی هاووڵاتیان:

ڕەهەندەکانی بەشداری بە یەکێک لە تایبەتمەندییە سەرەکی و پێویستەکانی کۆمەڵگەی هاوچەرخ دادەنرێت، کە بریتییە لە بەشداریکردنی تاک و هێزە کۆمەڵایەتییەکان لە پڕۆسە و ژیانی سیاسیدا، و دەستەبەرکردنی پلەیەکی باڵا لە دامەزراوە سیاسییەکان و بەڕێوەبردن و یەکخستنی ململانێی سیاسی نێوان ئەم گروپ و دەستانەی لە دەرئەنجامی پڕۆسەی نوێگەری سیاسی و گەشەسەندنی سیاسی لە چوارچێوەیەکی مێژوویی و گواستنەوە لە سرووشتێکی تەقلیدی و کلاسیکی بۆ سرووشتێکی مۆدێرن و نوێ – کە سیاسەتمەداران دەیانەوێت بەچری هەنگاو بەرەو و پڕۆسەی سیاسیەوە و ململانێی نێوان هێزە هاوسەردەمییەکان کە کار دەکەن بۆ لەناوبردنی هێز و پێکهاتە تەقلیدییەکان، پڕۆسەی حەشدی کۆمەڵایەتی و جووڵاندنی هێزە کۆمەڵایەتییە تەقلیدیەکان بەرەو دامەزراندنی پێکهاتە هاوسەردەمییەکان، ئەم هێزە نوێگەرانە دەبنە هۆی فراوانبوونی بینای دامەزراوە سیاسییەکان بۆ شوێنکردنەوەی داواکاریی هێزە نوێیەکان و بەشداریکردنێکی بەرفراوانی ژیانی سیاسی. (شێخ محمد، ٢٠٢٣: ٢٨)

پڕۆسەی هاوسەردەمیکردنی سیاسی نوخبەی دەسەڵاتدارەکان دەخاتە بەردەم ئەو پێویستییەی کە کاریگەرییەکانی حەشدی کۆمەڵایەتی لەخۆبگرێت، کە بە جۆریەتی و هەمەچەشنی هێزە کۆمەڵایەتییەکان نوێنەرایەتیان دەکرێت. هاندەدرێن بۆ بەشداری ژیانی سیاسی لە چوارچێوەی سیستمی سیاسی و کارکردن لەسەر پڕۆسەی بنیاتنانی دامەزراوەی نوێ و لەخۆگرتن لە داواکانیان بۆ ژیانی سیاسی و هاتنەناو پڕۆسەی سیاسی و دوورکەوتنەوە لە ناسەقامگیری سیاسی. چونکە بەرفراوانبوونی بەشداریی سیاسی دەبێتە هۆکارێک بۆ  هەڕەشەی سەقامگیری سیاسی ئەگەر بێت کار نەکرێت بۆ گرتنەبەری ڕێوشوێنێکی پێویست بۆ ڕووبەرووبوونەوەی بەرفراوانبوونی بەشداریی سیاسی و زیادبوونی دەستپێشخەری بۆ هەنگاونانی کاری سیاسی لە ڕێگەی و پێکهاتە بەهێزەکان و دامەزراوەی سیاسی سەربەخۆ. بەم پێیە بەشداریی سیاسی لە پڕۆسەی هاوسەردەمیکردنی سیاسیەوە ئەنجام بدات، کە  دەبێتە پڕۆسەیەکی یەکانگیرە بەم مانایە کە پڕۆسەیەکی سیاسی فرە ڕەهەند و ڕەهەندەکانی سنوردار نییە. (شێخ محمد ٢٠٢٣: ٢٩)

ڕەهەندی خۆبەخشانە

بێگومان ئەوەیە کە بەشداریی سیاسی چالاکی و ڕووداوی خۆبەخشانە و بە ئیرادەیە. لەژێر ڕۆشنایی ئیرادەی خۆبەخشی هاووڵاتیان، پرسی ئامادەیی ئەوان بۆ بەشداریکردن لە کردەوەی سیاسی لە ئاستە جیاجیاکانیدا یەکلایی دەکرێتەوە. هاووڵاتی ئەوانەن کە خۆبەخشانە بڕیاری بەشداریکردن لە ژیانی سیاسی یان خۆبەدوورگرتن لێی دەدەن، بە شێوەیەکی سرووشتی بڕیارەکەیان سەبارەت بە بەشداریکردن لە بەشداریکردنی سیاسی یان خۆبەدوورگرتن لێی بەپێی خواست و مەیلی و هەڵسەنگاندنی کردەوەی سیاسییە، وەک خۆی بڕیارێکە کە بە ئیرادەی خۆیان دیکتە دەکرێت، بەشداریی سیاسی: (شێخ محمد، ٢٠٢٣، ل ٢٠)

یەکەمیان: بەشداریی سیاسی سەربەخۆ، و مەبەست لێی چییە، کە لە خۆویستی هاووڵاتی و خواستی چوونە ناو مەیدانی کردەی سیاسییەوە بە ئیرادەی خۆیەوە سەرچاوە دەگرێت (شێخ محمد، ٢٠٢٣، ل ٢٠).

دووەمیان: بەشداریی سیاسیی کۆکراوە یان کۆکراوە و ئەوەی مەبەست لێیەتی ئەو جۆرە بەشداریکردنەیە کە ناگەڕێتەوە بۆ ئیرادە. (شێخ محمد، ٢٠٢٣، ل ٢٠)

هاووڵاتی کاریگه ڕێی هەبووه، بەڵام هاووڵاتی پاڵدەنرێت یان ناچار دەکرێت بۆی، له ئەنجامی پەیوەندییه ئایدیۆلۆژی و ڕێکخراوتییکەی. بەشداریی سیاسی هۆکاری جەوهەرییە بۆ چەسپاندنی بەرژەوەندی گشتی، بەڵام ڕێژەی بەشداربووان کاریگەرییەکی زۆری لەسەرە بەهۆی جیاوازی تێڕوانینیان بۆی لەڕووی ئەوەی کە ئایا مافی هاووڵاتییە یان ئەرکێکە کە پێیان سپێردراوە. جێگەی سەرنجە کە مەودای بەشداریی سیاسی کاتێک بەرفراوانتر دەبێت کە هاووڵاتیان هەست بکەن بەشداریکردن لە سیاسەتدا ئەرکێکی نیشتمانپەروەرانەیە، بەو پێیەی زۆرینە لە هەستی پابەندبوون بە نیشتمانەوە هەوڵی بەشداریکردن دەدەن. (شێخ محمد، ٢٠٢٣، ل ٢٠)

٢. پاڵنەر بۆ بەشداریی سیاسی

هاووڵاتی ئامانجی ئەوەیە کە لەپشت ڕاهێنانی کاری سیاسییەوە، وەک هەر کارێکی تر، بۆ گەیشتن بە ئامانج و ئامانجەکان لەسەر ئاستی کەسی و کۆمەڵایەتی. ئەو سیستمە سیاسییەی کە پێویستی بە بەشداری هاووڵاتیان هەیە، و تا چەند ئەمەیە پەیوەست بە ئامانج یان پێداویستییەکانی زۆرترین ژمارەی ئەو کەسانەی کە سیستمی سیاسی پێکدەهێنن، یەکێکە لە گرنگترین پاڵنەرەکان. کرداری سیاسی، وەک چۆن لە هەموو کارێکی مرۆییدایە، پێویستی بە پاڵنەرێک هەیە کە پاڵنەرێک بێت بۆ هاووڵاتیان بۆ ئەنجامدانی ئەو کارە و مشتومڕ بۆ ئەمەش ئەوەیە کە ئەو هاووڵاتیانەی هەڵوێستێکی ئەرێنی بەرامبەر بە سیاسەت دەگرنەبەر یان مەیلیان بۆ سیاسەت هەیە، پاڵنەرەکانیان زیاتر لەسەر سیاسییە کردار و بەشداریی سیاسییە لە چاو ئەوانی تر. (البیج، ٢٠٢: ٤٣)

٣. هۆکارەکانی بێباکی سیاسی

سەرەڕای بوونی کاریگەرییە ئەرێنییەکانی بەشداریی سیاسی لەسەر کەسایەتی هاووڵاتی و سیاسەتی گشتی، هەندێک هاووڵاتی مەیلیان بۆ بێباکبوون هەیە. ئەمەش بۆ هۆکارگەلێکی زۆر دەگەڕێتەوە کە هەندێکیان بابەتی و خودین. گرنگترینیان بریتییە لە نەبوونی پاڵنەر یان پاڵنەرێکە کە ڕەنگە یارمەتیدەربێت لە سەرهەڵدانی مەیلی بێباکی سیاسی، کە هاووڵاتی هەست بە ڕاکێشانی بۆ کاری سیاسی دەکات. بۆیە واز لە هەر چالاکییەک دەهێنێت کە پەیوەندی بە سیاسەتەوە هەبێت، بەو پێیەی ئەو چالاکییە ڕێگەی پێنادات دەستبەجێ ڕەزامەندی هەبێت. هەروەها، لەدەستدانی بەرژەوەندی لە پێگە یان پۆست یان بێتوانایی هاووڵاتی لە هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی کەسی یان هەستکردن بە ترس و نائاسایشی. جگە لە ڕادەی تێگەیشتن یان هۆشیاری لە گرنگی چالاکی سیاسی. (البیج، ٢٠٢٠: ل ٤٣-٤٤)

٤. دیاریکەرانی بەشداریی سیاسی

هەڵوێستی هاووڵاتیان و ئامادەیی بەشداریکردنیان لە ژیانی سیاسی دا جیاوازە، هەروەک بەشێکیان بۆی دەگونجێت، بەشێکی دیکەش خۆیان لێ بەدوور دەگرن. لە کار و چالاکییە توندوتیژەکاندا، و لە کاتی بەدواداچوون بۆ هۆکارەکانی ئەم فرەچەشنییە، بۆمان دەردەکەوێت کە سیاسییە بەشداریکردن کاریگەری کۆمەڵێک دیاریکەری لەسەرە. لە گرنگترین دیاریکەرەکان کە کاریگەرییان لەسەر ئامادەیی هاووڵاتیان هەیە بۆ بەشداریکردنی جددی لە سیاسەتدا ئەم گۆڕاوانەن. (البیج، ٢٠٢٠: ل ٤٥-٤٦ ):-

- دامەزراوە بنەڕەتییەکان

• هۆکارە ئابوورییەکانی پەیوەست بە داهات و سامان. (البیج، ٢٠٢٠: ٤٦)

• هۆکارە کۆمەڵایەتییەکان، وەک پێگەی تاک و پێگە کۆمەڵایەتییەکەی، ڕەگەز، تەمەن، پیشە، ئاستی خوێندن و ڕێژەی شارنشینی. (البیج، ٢٠٢٠: ٤٦)

• هۆکارە دەروونییەکان وەک متمانە بە سیستمی سیاسی، نامۆبوون، و باوەڕبوون بە توانا و لێهاتوویی و کاریگەری. (البیج، ٢٠٢٠: ٤٦)

٥. ڕەهەندی سیستماتیکی بەشداریی سیاسی

هەر وەک چالاکییەکی سیاسی پەیوەستە بە خود ویستی هاووڵاتیان و خواستی تاکە کەسی خۆیان بۆ چوونە ناو پڕۆسەی سیاسی و بەشداریکردنیان لە ژیانی سیاسی وڵاتدا، بەڵام وەک ڕاهێنانێکی سیاسی، پەیوەستە بە دیدگای نوخبە دەسەڵاتدارەکان بۆ ڕۆڵی هاووڵاتیان، و نوخبە دەسەڵاتدارەکان لە مامەڵەکردنیان لەگەڵ داواکارییەکانی بەشداریی سیاسی هێزە کۆمەڵایەتییەکان کە بەدوایدا دەگەڕێن جیاوازن. هەندێکیان قبوڵیان دەکەن و مەرجە سیاسییەکانیان بۆ ئامادە دەکەن، بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی کاریگەر ڕاهێنانیان بکەن، هەندێکی دیکەشیان بە قەبارەیەکی سنوردار یان بەشەکی دەیانناسنەوە. نوخبەی دیکەش پەیوەندییان پێوە هەیە و دژایەتیان دەکەن و دەستیان بەسەردا دەگرن و بەزۆر سەرکوتیان دەکەن. بەهۆی ئەمەوە ئاستی بەشداریکردن لە کۆمەڵگەکاندا دەگۆڕێت و دواتر هێزە کۆمەڵایەتییەکانی بەشداربوون بەپێی هەر ئاستێک دەگۆڕێت. (شێخ محمد،٢٠٢٣: ل٣٢)

٢-٢ ئاستەکانی بەشداریی سیاسی

بە شێوەیەکی گشتی بەشداریی سیاسی، لە گشت کۆمەڵگەکان بەدی دەکرێت، بەڵام لە هەموو کۆمەڵگەیەک وەک یەک یەکسان نین. تاکەکان هەموویان خەریکی چالاکی سیاسی نین، بەشداریکردنی تاکەکان لە پڕۆسەی سیاسی نایەکسانە کاریگەرییەکانی تاک و گروپ لە پڕۆسەی ڕاستەقینەی بڕیاری سیاسی جیاوازن. (ئەحمەد، ٢٠١٩، ل ١٣٥)

بۆیە بەشێوەیەکی گشتی بەشداریی سیاسی دابەش دەبێت بەسەر چەند شێواز و جۆرێک، لێرەدا هەوڵدەدەین بەشێوەیەکی گشتی ڕوونیان بکەینەوە.

١. بەرزی ئاستی بەشداریکردن:

بریتییە لەو کەسانەی کە پڕۆسەی وەرگرتنی بڕیاری سیاسیان بەدەستەوەیە، کاریگەریان دەبێت لە ژیانی ڕۆژانەیان و پەیوەندییەکانی دەرەوەیان، ئەم ئاستەی بەشداریی سیاسی ئەم جۆرە کەسانە لەخۆدەگرێت، کە ئەم مەرجانەی تێدابێت: ئەندامیەتی لە لایەنێکی سیاسی و کاری خۆبەخشی بۆ رێکخراوەیەک یاخود پاڵێوراوێک، بەشداریکردن لە کۆبوونەوە سیاسییەکان بە شێوەیەکی بەردەوام ئامادەیی هەبێت، بەشداریکردن لە شاڵاوەکانی هەڵبژاردن. ( ئەحمەد، ٢٠١٩)

٢. ئەم تاکانەی کە بە چاوێکی گرنگ و پڕبایەخەوە دەڕواننە چالاکییە سیاسیەکان:

بریتییە لەم تاکانەی کە بەشێوەیەکی بەردەوام، یاخود بە چاوێکی پڕبایەخەوە سەیری ڕووداوە سیاسیەکان دەکەن، کە لە شانۆ و گۆڕەپانی سیاسی ڕودەدات، وەک بەشداریکردن لە کاتی دەنگدان، پڕۆسەی هەڵبژاردن. (ئەحمەد، ٢٠١٧)

٣. خۆپارێزەکان لە پڕۆسەی سیاسی:

ئەمانەش بریتییە لەو جۆرە کەسانەی، کە هەمیشە خۆیان بەدووردەگرن، دوورەپەرێزن لە ژیانی سیاسی، کە هیچ پاڵنەر و مەیلێکیان نییە بۆ ژیان و کایەی سیاسی. ئەم جۆرە کەسانە تەنها لەکاتی بوونی مەترسی و هەڕەشە لەسەر بەرژەوەندییەکان ناچاردەبن بەشداری بکەن لە پڕۆسەی سیاسیدا. ( ئەحمەد،٢٠١٧)

٤. توندهاژۆ سیاسییەکان:

بریتییە لەو جۆرە کەسانەی، کە لە دەرەوەی چوارچێوەی کاری ڕەوادەر کار دەکەن، پەنا دەبنە بەر گشت ئامرازەکانی توندوتیژی کە بە شێوەیەکی دوژمنکارانە کار دەکەن لە هەمبەر سیستمی سیاسی ( ئەحمەد، ،١٣٦،٢٠١٩). بە جۆرێک ئەمانە دابەشدەبن بەسەر دوو بەشدا:

بەشی یەکەم: ئەم بەشە پێکهاتووە لەو کەسانەی کە هیچ گرنگییەک بە پڕۆسە و ژیانی سیاسی نادەن. ئەمانە دەکەونە چوارچێوەی گروپی پەراوێزخراوەکان (پشتگوێخراوەکان).

بەشی دووەم: ئەم بەشە پێکهاتووە لە توندهاژۆکان، واتە کار دەکەن لەسەر بنەمای توندوتیژی و دوژمنکارانە، گشت ڕێگە و ئامرازەکانی توندوتیژی دەگرنە بەر وەک ئاژاوە نانەوە و خۆپێشاندانی توندوتیژ (ئەحمەد، ٢٠١٩، ١٣٦).

٣-٢ جۆرەکانی بەشداریی سیاسی

زانایان و هزرمەندانی زانستە سیاسییەکان نەیان توانیوە لە ڕوانگە و گۆشە نیگایەکی یەکانگیر جۆرەکانی بەشداریی سیاسی بخەنەڕوو، بۆیە هەر زانا و هزرمەندێک لە ڕوانگەی جیاوازەوە باسیان لێوەکردووە. بەڵام بەشێوەیەکی گشتی دەکرێت بڵێین بەشێکی زۆریان لەسەر ئەم خاڵانەدا کۆکن و یەکانگیرن، ئەوانیش بریتن لە دوو جۆر:-

١. بەشداریی سیاسی یاسایی

لە بەشێکی زۆری وڵاتانی جیهاندا، ئەم جۆرە باوە جێبەجێکراوە بەتایبەتی لە ڕێگەی بەشداریکردن لە پڕۆسەی هەڵبژاردن و دەنگداندا، یاخود کارکردن لەناو لایەنە سیاسیەکان و گروپەکانی فشار و کۆمەڵە و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێکخراوە جەماوەرییەکان و ئامادەبوون لە کۆڕ و کۆبوونەوەکان (علی، ٢٠١١، ل ٣٧).

٢. بەشداریی سیاسی نایاسایی

ئەم جۆرەشیان بە هەمان جۆری ئاساییە، واتە زۆری ئەو ڕێگەیانەی دەگرێنەبەر بە شێوازێکی یاسایی پەیڕەو دەکرێت، وەکوو بەرزکردنەوە و تۆمارکردنی سکاڵا و دەربڕینی ناڕەزایەتی و ڕەخنەگرتن. واتە بەشێوەیەکی یاسایی بێزاری خۆی دەردەبڕێت لە دادگا لە هەمبەر دەسەڵات و سیستمی سیاسی وڵات (مجید، ٢٠٢٢، ل ٦).

٤-٢ جۆر و کەناڵەکانی بەشداریی سیاسی

جۆرەکانی بەشداریی سیاسی بەگشتی لە جیهاندا، شێوازەکانی بەشداریی سیاسی دابەش دەبێت بەسەر چەند جۆرێکدا، ئەمەش لە سیستمێکەوە بۆ سیستمێکی تر گۆڕانکاری بەسەردا دێت. واتە بەگوێرەی سرووشتی سیستمی سیاسی وڵاتانەوە گۆڕانکاری بەسەردا دێت، بەگشتی لێرەدا هەوڵدەدەین جۆرەکانی بەشداریی سیاسی بخەینە ڕوو:-

١. بەشداریی سیاسی لە ڕێگەی دامودەزگا فەرمییەکان:

مەبەست لەم جۆرە بەشدارییە ئەوەیە کە تێیدا تاکەکانی کۆمەڵگە پلە و پایەی کارگێری و بیرۆکراسی جیاوازی دەبێت لە نێو دامودەزگانی میری و دەوڵەتدا و بە شێوەیەکی فەرمی وەک فەرمانبەری میری ئەرکە کارگێری و سیاسییەکانی خۆی ڕایی دەکات (تەڵعەت، ٢٠٠٦، ل ٦٧).

٢. بەشداریی سیاسی لە ڕێگەی سندوقەکانی دەنگدان (هەڵبژاردن):

ئەمەیان بریتییە لە کەمترین ئاستی بەشداری تاک لە پڕۆسەی سیاسی لە کۆمەڵگەدا، لە ڕێگەی چوونە سەر سندوقەکانی هەڵبژاردن (تەڵعەت، ٢٠٠٦، ل ٦٧).

٣. بەشداریکردن لە ڕێگەی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی:

یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ئەوەیە ببنە ڕێگەیەک یاخود پردێکی مشتومڕ و گفتوگۆ و پەیوەندی لەنێوان دەسەڵات و تاکەکانی کۆمەڵگە، ئەمەش دەبێتە هۆکارێك بۆ ئەوەی تاکەکان بەشێوەیەک بەشداربن لە گشت کایە جۆربەجۆرەکانی کۆمەڵگە (ئەحمەد، ٢٠١٩، ل ١٣٧).

٤. بەشداری کردن لە ڕێگەی ڕاپرسی (ڕیفراندۆم)

ئەمەش جۆرێکە لە جۆرەکان و ڕێگە جیاوازەکانی بەشداریی سیاسی و بەشێکە لە بنەماکانی دیموکڕاسی، کە سیستمە دیموکڕاسییەکان پەیڕەوی لێدەکەن بەرلەوەی بڕیارەکان دەربکەن و لە بنچینەی ڕاستەقینەدا جێبەجێی بکەن، بەم جۆرە هەڵدەستن لە ڕێگەی دەنگدانێکی گشتی بیروڕای تاکەکانی کۆمەڵگە وەردەگرن (ئەحمەد، ٢٠١٩، ١٣٧).

٥. بەشداریکردن لە ڕێگەی ناڕەزاییە جەماوەرییەکان

بۆ نموونە لە کیانێکی سیاسیدا، ئەنجوومەنی نوێنەران (پەرلەمان) یاسایەک دەردەکات، ئەوە تاکەکانی کۆمەڵگە مافی ئەوەیان هەیە کە لە ماوەیەکی دیاریکراودا ناڕەزایی خۆیان لەسەر ئەم یاسایەدا دەرببڕن، و دەتوانن داوابکەن لە ڕێگەی ڕاپرسی دەنگ بدەن لەسەر ئەم یاسایەدا. ئەمەش لە چەند کیانێکی سیاسیدا بەدیدەکرێت، لە ڕووی دەستوورییەوە ئەو مافە بە تاکەکانی خۆیان دەدەن (مجید، ٢٠٢٢، ل ٧).

٦. بەشداریکردن لە ڕێگەی گروپەکانی فشار

بەگشتی دوای ئەوەی هاووڵاتییان بێهیوا دەبن، لە کەناڵە فەرمییەکان هەوڵ دەدەن لە ڕێگەی درووستکردنی گروپی جیاجیای فشارەوە ئامانج و خواستەکانیان بەدی بهێنن. لەم ڕێگەیەوە فشار دەخەنە سەر حکومەت و لایەنە فەرمییەکان بۆ ئەوەی ئامانج و خواستەکانیان بەدی بهێنن (مجید، ٢٠٢٢، ل ٧-٨).

٧. بەشداریکردن لە ڕێگەی لایەنە سیاسییەکان

لایەنە سیاسیەکان بە بنەما و کڕۆکی دیموکڕاسی هەژمار دەکرێن لە جیهان، هەروەها لایەنە سیاسییەکان بە ڕێگەیەکی سەرەکی بەشداریی سیاسی هەژمار دەکرێن. بۆیە هەمیشە لایەنە سیاسیەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە درووستکردنی پەیوەندی لە نێوان خەڵک و دەسەڵات (مجید، ٢٠٢٢، ل ٨).

بە شێوەیەکی گشتی چەندین ڕێگەی جیاجیا بوونی هەیە بۆ ئەوەی تاکەکانی کۆمەڵگە لەڕێگەیەوە بەشداربن لە کایە و ژیانی سیاسیدا. جۆرەکانی بەشداریی سیاسی بوونەتە سەکۆیەک و شانۆیەکی گرنگ لە گۆڕەپانی سیاسیدا، بۆ ئەوەی تاکەکانی کۆمەڵگە بە بێ هیچ کۆت بەندێکەوە بەشداربن لە کایە و پڕۆسەی سیاسیدا لە جیهاندا.

ڕاسپاردە و دەرئەنجام

بەگشتی لە کۆتایی توێژینەوەکەماندا، دەگەین بە چەند دەرئەنجامێک:-

١. بەشداریی سیاسی بە سەکۆیەکی گرنگ دادەندرێت لەهەر سیستمێکی سیاسیدا.

٢. بەشداریی سیاسی بەشێکی سەرەکی پێکدەهێنێت لە بنەما و ڕەگەزەکانی دیموکڕاسیدا.

٣. بەشداریی سیاسی گرنگییەکی یەکجار زۆری هەیە لەسەر پیشکەوتن و گەشەسەندنی هەر سیستمێکی سیاسیدا.

٤. گەنج وەک سەرمایەیەکی کۆمەڵایەتی و پێکهینەرێکی گرنگی کۆمەڵگە ڕۆلێکی گرنگ و کاریگەر دەگێڕێت لە گەشەسەندن و چارەسەرکردنی کێشەکانی کۆمەڵگەدا.

٥. پێویستە لایەنە سیاسییەکان هەمیشە هەل بڕەخسێنن بۆ ئەوەی گەنجان بەشدارییەکی کارایان هەبێت لە پڕۆسەی سیاسی.

٦. پێویستە حکومەت کار بکات لەسەر ئەوەی کە تەواوی تاکەکانی کۆمەڵگە بە شێوەیەکی ئازاد و سەربەست بەشداربن لە پڕۆسەی سیاسی و بڕیاری سیاسی.

٧. پێویستە گەنجان ببنە دەرێژەرەکی سەرەکی لە دارشتنی سیاسەتی گشتی وڵات.

لیستی سەرچاوەکان

کتێبە کوردییەکان:-

- تەڵعەت، ڕابەر، (٢٠٠٦)، گەنج و بەشداریی سیاسی، دەزگای توێژینەوە و بڵاوکردنەوەی موکریان، هەولێر.

- علی، عادل، ( ٢٠١١)، بەشداریی سیاسی: پێناسە، چەمک و گرفتەکان، ئەکادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی کادیران، دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی، سلێمانی.

- حەمە ئەحمەد، سەروەر، ( ٢٠١٩)، ڕۆشنبیری سیاسی، چاپخانەی موکریانی، هەولێر.

کتێبە عەرەبییەکان:-

- علوان البیج، حسین، 2020، المشاركة السياسية (الاهمية, الانماط, الابعاد), الطبعة الاوليو المركز الديمقراطي العربي (المانيا-برلين),

توێژینەوەکان:-

- عمر ئەحمەد، سومەیە، ٢٠٢٣، هۆکار و لێکەوتەکانی کەمبوونەوەی بەشداریی سیاسی لە هەرێمی کوردستان- عێراق (توێژینەوەیەکی مەیدانییە لە زانکۆی سەلاحەدین) زانکۆی سەلاحەدین، هەولێر.

- سمکۆ مەجید، چیا، ٢٠٢٢، کاریگەری کەمی بەشداریی سیاسی لەسەر ڕەوایەتی سیستمی سیاسی لە عێراق (هەڵبژاردنەکانی عێراق ٢٠٢١ بەنموونە)، زانکۆی سەلاحەدین، هەولێر.

- مقسود شێخ محمد، مصطفي، ٢٠٢٣، کاریگەری ئابووری کرێخۆرە (رینت) لەسەر پەیوەندی نێوان دەسەڵات و خەڵک لە هەرێمی کوردستان، زانکۆی سەلاحەدین، هەولێر.

ماڵپەرە کوردییەکان:-

- حەمە ئەحمەد، سەروەر،  ٢٠١٧، بەشداریی سیاسی، لە دیدگەیەکی هزرییەوە، پێنووس.

http://penus.krd/index.php/ckb/2018-04-02-19-11-33/item/418-2018-09-02-18-56-38

ماڵپەرە عەرەبییەکان:-

- الجدع، محمد، ٢٠٢٢، أهمية المشاركة السياسية للشباب، موضوع

https://mawdoo3.com/%D8%A3%D9%87%D9%85%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%83%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D8%A9_%D9%84%D9%84%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D8%A8

- أجعون, أحمد, و٢٠٢١أهمية المشاركة السياسة, aldar.ma.

https://aldar.ma/248194.html