پێشەکی

لەو کاتەی ململانێ نێودەولەتی دەرکەوتووە، بۆ لێکدانەوە و شرۆڤەکردنی چەندین ئاراستەی فیکری دەبینین، کە هەوڵیانداوە شرۆڤەی پرس و بابەتەکان پەیوەندیە نێودەولەتیەکان و سیاسەتی دەرەکی بکەن. لەم باریەوە ئەو پرسیارانە دێنە پێش؛ ئایا جەوهەر و کروکی پەیوەندی نێودەولەتی ململانێ یە یان هاوکاری، ئایا دەکرێت جیهانێک بەرقەرار بێت بە ئاشتی و ئاسایشی ڕەها، ئایا دەکرێت جیهانێک بێتە کایەوە دوربێت لە هێز و توندوتیژی. بۆیە چەند تیۆرێکی گەورە سەریان هەڵداوە بە تایبەت {تیۆری ڕیالیزم} {لیبرالیزم}.

تیۆری ڕیالیزمی کلاسیکی نوێ

تیۆری ڕیالیزمی کلاسیکی نوێ، وەک مۆدێلیک سەر بە قوتابخانەی ڕیالیزمە، خاوەنی دیدگایەکی تایبەتە بە شیکردنەوە سیاسەتی دەرەکی دەولەت. تیۆری ڕیالیزمی نوێ بەرئەنجامی بەروپێشبردنی گریمانە تیۆرییەکانی پێشوویەتی له نموونەی ڕیالیزمی کلاسیک و ڕیالیزمی نوێ، کە هەرسێکیان سەر بە هزری قوتابخانەی {ڕیالیستەن} ، ئەو تیۆریانەی کە شرۆڤەی سیاسەتی دەرەکی دەکەن لە سێ گروپی سەرەکی پێک دێت، کە تیۆری ریالیزمی کلاسیکی نوێ سەر بە گروپی سێیەمە. ئەم تیۆرە نمونەکانی ۆڵتز بۆ هاوسەنگی هێز و دابەشبوونی ڕێژەی هێز لە سیستەمی نێودەولەتی پەسەن دەکات بەڵام فراوانتریان دەکات، بەلە خۆگرتنی گۆراوەکان لەسەر ئاستی یەکەکانی سیستەمەکە، ئەم تیۆرە چەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە جگەی لە فشارەکانی سیستەمی نێودەولەتی، چەند فاکتەرێکی دیکە کاریگەریان هەیە لەسەر رەفتاری دەولەت، وەک ( فشارەکانی کۆمەڵگا، بەهاکان، بیرۆکەکان، ناسنامە، بیروباوەرەکان ) ئەمانە لەسەر ئاستی ناوەخۆی و دەرەکی کاریگەریان هەیە. هۆکاری سەرەکی سەرهەڵدانی ئەم تیۆرە پەیوەندی بە تیۆری ریالیزمی نوێوە هەیە، بەوەی کەهیچ بانگەشەیەکی نیە بۆ شیکردنەوەی سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت.

گرنگترین تێزە تیۆرەییەکانی؛ ڕیالیزمی کلاسیکی نوێ

1- ڕەفتارەکانی دەوڵەت کاریگەرن بە فاکتەرە دەرەکی و ناوەخۆیەکان. هەرچی فاکتەرە دەرەکیەکانە لە چوارچێوەی کۆمەڵێک  گۆراوی سیستەمیدا خۆیان دەنوێنن، کە جێ پێگەی خۆیان لەسەر سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت جێدەهێڵن، لە کاتێکدا فاکتەرە ناوەخۆیەکان لە چوارچێوەی کۆمەلێک گۆراوی نێوەند خۆیان دەنوێنن و کاریگەری لەسەر ڕەفتار و بریارەکانی سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت جێدەهێڵن.

2- ئەم مۆدێلە تیۆریە گرنگی بە تێگەیشتن و تێروانینی سەرکردەکانی وەرگرتنی بریاری دەرکی دەدات، چونکە دواجار ئەوانن کە سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت ئاراستەدەکەن، لێرەدا لەسەر ئاستی تاکە کەسیدا شیکردنەوە بۆ سروشتی کەسیەتی دەسەڵاتدار دەکەن بەوەی (شەرانگێزە یان دیموکراتخوازە).

3- ڕێژەی چاڵاکی سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت کاریگەرە بەو پێگەیەی کە دەوڵەت هەیەتی لەسیستەمی نێودەوڵەتی، پێگەی دەوڵەت کاریگەرە بەو توانا ڕێژییە ماددیە دەوڵەت، هەر گۆرانێک لە ڕێژەی هێزی دەوڵەت یەکسانە بە گۆرانی رەفتاری دەوڵەت، ئەگەر ڕێژەی هێزەکەی بە هێزتربوو ئەوا خواستی دەوڵەت بۆ فراوانخوازی زیاتر دەبن.

4- ئەم تیۆرە چاودێری لێکەوتە نێودەولەتیەکان دەکات وەک( جەنگ و ئاشتی ) واتا ئەم تیۆرە دەیەوەێت پێمان بڵێت کە ڵێکەوتە نێودەوڵەتیەکان بەرهەمی بڕیار و تێگەیشتنەکانی سەرکردەکانی وەرگرنتی بریاری دەرەکی دەوڵەت نن.

5- لەبری ئەوەی بگوترێت دەوڵەتان بەدوای ئاسایشن یاخود زیاتر کردنی هێزی ماددی خۆیانەوەن، ئەم تیۆرە پێی وایە دەوڵەتان وەڵامی نادڵنیاییەکانی سیستەمەکە دەدەنەوە، بەهۆی دەرفەت و ئاستەنگەکانی ناو سیتەمی نێودەوڵەتی.

گرنگترین بیرمەندانی تیۆری ڕیالیزمی کلاسیکی نوێ

یەکەم: گیدۆن ڕۆز؛ لەتوێژینەوەیکدا بە ناونیشانی " ریالیزمی کلاسیکی نوێ و تیۆرەکانی سیاسەتی دەرەوە کەلە ساڵی 1998 بڵاویکردۆتەوە، توانی تیۆری {ڕیالیزمی کلاسیکی نوێ } دابڕێژێت، بە ئامانجی شیکردنەوەی سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت.

دووەم: ڕانداڵ شوێلەر؛ لە توێژینەوەیکدا بە ناونیشانی " ناهاوسەنگیەکی لە ڕادەبەدەر لە سیستەمی سێ جەمسەری و ستراتیژی هیتلەر بۆ داگیرکردنی جیهان " پێشنیارەکانی خۆی دەخاتەڕوو. شویڵەر لەبەرامبەر تیۆری {هاوسنگی هەرەشەکان } کینێز وڵتز، تیۆری { هاوسەنگی بەرژەوەندیەکان } دادەڕێژێت، مەبەستی لەم تیۆرە بریتیە لە روونکردنەوەی رەفتاری سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت کە بەچ شێوازێک بەرگری لە بەرژەوەندیەکانی خۆی بکات، جیاوازی لەنێوان دەوڵەتەکان دەکات لەرووی تواناکانیانەوە.

سێیەم: فەرید زەکەریا؛ نوسەرێکی دیکەی ئەم تیۆرەی کە لە کتێبی { لە سەروەتەوە بۆ بەهێز : بنەما نائاساییەکانی ڕۆڵی جیهانی ئەمەریکا } دیدگاکانی خۆی خستۆتەڕوو، گرنگی بە بە شیکردنەوەی سیاسەتی دەرەکی دەوڵەتە دەدات.

گۆراوەکانی سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت لە ڕوانگەی تیۆری ڕیالیزمی کلاسیکی نوێ

1- گۆراوە سەربەخۆکان ( گۆراوە سیستەم ییەکان): کە بۆ دوو گۆڕاوی سەرەکی دابەش دەبن؛ أ- گۆراوی روونی و ئاشکرایی دەرفەت و مەترسییەکان. ب ـ گۆڕاوی ستراتیژی هاریکارانە و گۆڕاوی ستراتیژی ناهاریکارانە. بابەتی گرنگ لە چوارچێوەی ئەم گۆڕاوەدا بریتیە لە: أ- چۆنیەتی دابەش بوونی هێز لە نێوان دەوڵەتاندا لەرووی توانا سەربازی ، ئابوری، تەکنەلۆژی، دیپلۆماسیەکان. ب - پێگەی ڕێژەیی هێزی دەوڵەتان وەک یەک نیە، بەڵکو سیستەمی نێودەوڵەتی لە دەوڵەتی زلهێز، گەورە، مامناوەند و دەوڵەتی لاواز لەرووی هێزەوە پێکهاتووە. ج ـ ڕەفتاری دەوڵەتان بە گوێرەی جۆری جەمسەربەندی سیستەمی نێودەوڵەتی دەگۆرێت.

2- گۆڕاوە ناوەندیەکان ؛ بۆ پێنچ گۆڕاوی سەرەکی دابەش دەبن:

* توانای تێگەیشتنی سەرکردە بڕیار بەدەستەکان.

* سیستەمی بیروباوەڕی نیشتیمانی.

* پەیوەندی نێوان کۆمەڵگا و دەوڵەت.

*رای گشتی.

* دامەزراوە ناوەخۆییەکان.

3- گۆڕاوە پاشکۆکان؛ بۆ دوو گۆڕاوی سەرەکی دابەش دەبن : ٲـ لێکەوتەکانی سیستەمی نێودەوڵەتی وەک جەنگ و ئاشتی. ب ـ بژاردەکانی سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت.

شیکردنەوەی وەرگرتنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەکی لەڕوانگەی تیۆری ڕیالیزمی کڵاسکی نوێ بەم شێوەی خوارەوەیە:-

پاڵنەرە دەرەکیەکان------> تێگەیشتنی سەرکردە-----> دروستکردنی بڕیار----> جێبەجێکردنی بڕیاری دەرەکی---> پەرچەکرداری سیاسەتەکان.

لە کۆتایدا دەتوانم بلێم کە قوتابخانەی ڕیالیزم خاوەن پاشخانێکی دەوڵەمەندە لە پێشکەشکردنی گریمان و بنەمای فیکری و تیۆری بۆ شیکردنەوەی دیاردەکانی، وەک جەنگ و ئاشتی و ملمڵانێ نێودەولەتی . دەوڵەتان لەسەر ئاستی ژینگەی دەرەکی لە کارلێکدان لەگەڵ یەکەکانی دیکەدا لە بواری جۆراوجۆردا، سیاسی و ئابوری و بازرگانی و سەربازی .
هەر بۆیە تیۆری ریالیزمی کلاسیکی نوێ بۆ شیکار و شیکردنەوەی سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت، پشت دەبەستێت بە سێ ئاست وەک ئاستی سیستەمی ، ئاستی ناوەندی ، ئاستی پاشکۆ، هەروەها تیۆری ریالیزمی کلاسیکی نوێ جیاوازی لە نێوان سیستەمە سیاسیە جیاوازەکانیش دەکات، کە پەیوەستن بە وەرگرتنی بڕیاری سیاسەتی دەرەکی دەوڵەت.