چی هەیە لە دەرەوە؟ لە دوورییە مەزەندەنەکراوەکانی بۆشایی ئاسمانەوە چی دەگوزەرێت؟ دەبێت سەرکێشییەکانی گەردوون چ جۆرە پێکهاتە و تەنێکی نامۆ بئارێنێت؟ کاتێک کە من شەوانە بەدەم خەوەوە لە تاریکایی ئاسمان دەڕوانم، دەبێت هیچ تەنێکی شاراوە و ونبوو خۆی لەو تاریکاییە فراوانەدا حەشارنەدابێت؟ ئەو بریقە ڕۆشنانەی کە بەرچاوم دەکەوێت لێر و لەوێ هەمووی هەر تەنها ئەستێرەیەکی تر دەنوێنێت؟ یاخود، شتێکی تری لەوانەیە زۆر سەرنجڕاکێشتر، لەوانەشە زۆر تۆقێنەرتر، بوونی هەبێت کە بۆ چاوەکانی من هەر تەنها هاوشێوەی ئەستێرەیەکی تر دەردەکەوێت؟

لە بەشی پێشووتردا: (ئاشناییەک بە بۆماوەهێڵی گەردوون)، ڕوونمکردەوە کە چۆن ئەستێرەکان پێکدێن، لە چییەوە پێکدێن، هەروەها بەدرێژایی تەمەنیان بە چ چارەنووسێک دەگەن دوای ئەوەی کە پێکدێن. ئێستاش، لەم بەشەی کۆتاییمدا، لە زنجیرە وتاری "دەروازەیەک بەرەو قووڵایی گەردوون،" باس لە هەر پێکهاتوویەک و دیاردەیەکی تر دەکەم (لانیکەم زۆرینەیان) کە بوونی هەیە – لە تەنە جۆربەجۆرەکانی کۆمەڵە ئەستێرەییەکەی خۆمانەوە، تاکوو ئەو تەنە نامۆ و زەبەلاحانەی کە لەوپەڕی دوورییەکانی گەردوونەوە دەتوانرێت لەڕێگەی ئامێرە تەلیسکیبۆییەکانی سەردەمەوە ببینرێن. هەروەها، وەک دەستپێکیش، لە جۆری ئەو تەنەوە دەستپێدەکەم کە زێدی ژیانی ئێمەی مرۆڤایەتی پێکهێناوە: دایکە زەوی.

هەسارە

هەسارە چییە؟ لە بەشی پێشووتر، زۆر بەڕوونی ئاماژەم بەوەدا کە هەسارە و ئەستێرە زۆر جیاوازن و دەبێت تەواو جودا بکرێنەوە. ئەو بیروباوەڕە چەوتەی کە هاتووە و دەڵێت مانگ و خۆریش هەر هەسارەن، ئەوە بیروباوەڕێکی کۆن و دێرینی زانستە ئەستێرەناسییەکانی (Astrology) جیهانی ئەفسانە و شارستانییەتە سەرەتاییەکانی مرۆڤایەتییە؛ لای ئەوان، لە زانستە ئەستێرەناسییەکانیاندا، هەردوو خۆر و مانگیش بە دووان لە هەسارەکان دانراون. بەڵام، دەبێت ئەوە بزانرێت کە لە زانستی گەردوونناسی (Astronomy) ئەمڕۆدا، پێوەری جیاواز هەیە بۆ بوون بە هەسارە و ئەستێرە. جا، کە پێشووتر زۆر، زۆر بەوردی و تەواوی باسم لە ئەستێرەکان کردووە، ئەوە جارێکی تر دووبارەی ناکەمەوە و ئەم وتارەی پێ درێژدادڕ ناکەمەوە.

دەستنیشانکردنی هەر تەنێک بە هەسارە، بابەتێکی سادە و ساکار نییە! تاکوو ئەمڕۆش، مشتومڕ لە ئارادایە لەنێوان گەردوونناساندا لەبارەی ئەوەی کە پێوەری بوون بە هەسارە چییە؟ بەڵام، ئەوەی کە بەشێوەیەکی گشتی و بەرفراوان بڕیاری لەسەر دراوە و یەکلایی کراوەتەوە، ئەوەیە کە دەڵێت بۆ ئەوەی هەر تەنێک ببێت بە هەسارە، دەبێت ئەم سێ تایبەتمەندییە لەخۆبگرێت: ١) دەبێت بەدەوری ئەستێرەیەکدا بخولێتەوە. ٢) دەبێت شێوەی گۆیی هەبێت. هەروەها، ٣) بای ئەوەندە گەورەبێت کە هیچ تەنێکی تری هاوقەبارە لە دەوروبەرییەوە نەبێت تا هەروەک خۆی لە خولگەکەیدا بەدەوری ئەستێرەکەیدا بخولێتەوە (بە واتایەکی تر، هێزی کێشکردنی بای ئەوەندە بەهێزبێت کە ئەگەر هاتوو هەر تەنێکی تر لە دەوروبەر و نزیکی خولگەکەیەوە هەبوو، ئەوە کێشیان بکات و لەخۆیان بگرێت).

بۆچی پلۆتۆ (وێنەی خوارەوە) بە هەسارە دانانرێت؟ خۆ، پلۆتۆ تەنێکی گۆییە، هەروەها بە دەوری ئەستێرەیەکدا – خۆرەکەی ئێمە – دەخولێتەوە. بەڵام، هێزی کێشکردنی پلۆتۆ بای ئەوەندە بەهێز نییە تا هەر تەنێکی تری هاوقەبارە لە نزیک و دەوروبەری خولگەکەی بەدەوری خۆردا کێشبکات و ڕێچکەی خولانەوەکەی پاکبکاتەوە – چەندەها تەنی تر لەسەر ڕێچکەی خولگەی پلۆتۆ هەیە. بۆیە، لەبەر ئەم هۆکارە پلۆتۆ لە ڕیزبەندی هەسارەکانی کۆمەڵەی خۆری دەرهێنراوە و چیتر بە هەسارە دانانرێت.

ئەو تەنانەی کە دوو تایبەتمەندی هەبوونی شێوەی گۆیی و خولانەوەیان بەدەوری ئەستێرەیەکدا لەخۆگرتووە، بەڵام هاوشێوەی پلۆتۆ هێزێکی کێشکردنی ئەوەندە بەهێزیان نییە تا ڕێچکەی خولانەوەیان لە تەنەکانی تر پاکبکەنەوە، ناودەبرێن بە هەسارەی کورتەبنە (Dwarf Planets). پلۆتۆش، تەنها هەسارەی کورتەبنە نییە لە کۆمەڵە خۆرییەکەی ئێمەدا، بەڵکوو لە ڕاستیدا زۆرن و تەنها کەمێکیان دەستنیشانکراوە و بەگشتیش زۆر دوورن لە ئێمەوە، وەکوو هاومیا (Haumea)، مەیکمەیک (Makemake) و ئێریس (Eris)، لەگەڵ دانەیەکی تریش کە دەستنیشانکراوە و ئەمیان نزیکە: سیریس (Ceres)، کە یەکەمین هەسارۆکەی کورتبنە بووە تاکوو ئێستا توانرابێت بە کەشتییەکی ئاسمانی سەردانیکرابێت و لەم وێنەیەی خوارەوەدا دەتوانرێت ببینرێت.

هەسارەکان، هەروەک ئەستێرەکان لەناو نێبیولاکاندا پێکدێن، هەر بە هۆکاری هێزی کێشکردن لەڕێگەی لەخۆگرتن و کۆکردنەوەی تەنە بچووکتر و وردیلەترەکانی دەوروبەرەوە. بەڵام، پێویستە بەر لە ماوەی درووستبوونی هەسارەیەک، ئەستێرەیەک پێشووتر پەیدابووبێت. بۆچی؟ چونکە ئەم ئەستێرەیە تایبەتمەندی و پێکهاتەی ئەو هەسارەیە دیاریدەکات هەر کە هەسارەکە بەتێپەڕبوونی کات خەریکە پێکدێت. بۆ نموونە، لە حاڵەتی کۆمەڵە خۆرییەکەی ئێمەدا، دەبینیت کە ئەو هەسارانەی لە خۆرەوە نزیکن بریتین لە هەسارە تاوێرییەکان، واتە لە کانزا و ماددەی ڕەق و تاوێری پێکهاتوون. بەڵام، ئەوانەی دوورتر گشتییان بریتین لە هەسارە گازییەکان. ئینجا، زۆر سەیر و نامۆیانەش، پشتێنەیەکی هەسارۆکەیی هەیە ڕێک لەنێوان کۆتا هەسارەی تاوێری و یەکەمین هەسارەی گازی؛ ئەمە، چۆن؟...

لەو کاتەدا کە هەسارەکان خەریکبوون پێکبێن، هێزی کێشکردنی خۆر وای لە توخمە قورسەکان – واتە ئەوانەی کە بارستاییان زۆرە و تاوێرین – کردووە تا نزیکترببنەوە لە خۆی و هەر کە هەسارەکانی عەتارد، زوهرە، زەوی و مەریخ دەستیانکردووە بە پێکهاتن، ئەوە ڕاستەوخۆ بە هێزی کێشکردنیان ئەو توخمە تاوێرییانەیان لەخۆیانگرتووە. ئەوەشی کە لە دوورترەوە ماوەتەوە و نەتوانراوە لەلایەن خۆرەوە زۆر کێشبکرێت، بریتییە لە تەنۆلکە گازییەکان، کە لە دەرەنجامدا هەسارە گازییەکانی موشتەری، زوحەل، ئۆرانۆس و نیپتۆنیان پێکهێناوە. بەڵام، کاتێک کە دەوترێت گازی، واتای ئەوە نییە کە تەواوی هەسارەکە هەر بەتەنها لە گاز پێکهاتووە، بەڵکوو هەموویان کڕۆکێکی تاوێرییان هەر هەیە – کە ئەگەرچی بە بەراورد بە بارستایی گشتی هەسارەکە کەمینەیە، بۆیە هەسارەکە بە جۆرێک لە هەسارەی گازی هەژماردەکرێت.

ئەو پشتێنە هەسارۆکەییەی کە لەنێوان هەسارەکانی موشتەری و مەریخ دەبینرێت؛ دەتوانین بڵێین، کە ئەم پشتێنە هەسارۆکییە سنوری ئەو مەودایە دیاریدەکات لە کۆمەڵە خۆرییەکەی ئێمە کە خۆر دەتوانێت تێیدا تەنە ورد و بچووکەکانی وەک هەسارۆکەکان بخواتەوە و کێشبکات. خۆ، هێزی کێشکردنی خۆر زۆر دوورتر لەو پشتێنە هەسارۆکەییە دەڕوات و چەندان هەسارە و تەنی تر هەیە لە سوڕی خۆردا لە پشتەوەی ئەو پشتێنە هەسارۆکەییەوە، بەڵام هێزی کێشکردنی هەسارەی موشتەری زەبەلاح هەیە کە سنوری ئەو مەودوای خواردنەوە و قووتدانی خۆری دیاریکردووە و هەسارۆکەکانی ناو پشتێنەی هەسارۆکەیی لە خولگەی خۆیدا بەجێگری هێشتۆتەوە. ئەگینا، هەر تەنێکی تر بە هاوقەبارەیی هەسارۆکەیەکی ئاسایی لە دیوی ناوەوەی ئەو پشتێنە هەسارۆکەییەوە – ئەگەر نەکەوێتە ژێر کاریگەری هەر کام لە هەسارەکانی تری عەتارد، زوهرە، زەوی و مەریخ – ئەوە بەدڵنیاییەوە هێزی کێشکردنی خۆر دەیخواتەوە.

کەوابێت، دەبینیت کە لە بنەڕەتدا، چۆن هەر ئەستێرەکانە کە تایبەتمەندی و پێکهاتەی هەر هەسارەیەک دیاری دەکات! نەک هەر تەنها بۆ بوون بە هەسارەیەکی گازی یان تاوێری، بەڵکوو ئەی پلەی گەرمی؟ ئەو هەسارانەی کە لە خۆرەوە نزیکن پلەی گەرمیان چەندە بەرزە و ئەوانەشی کە دوورن چەندە نزمە! تەنانەت، دوو کۆتا هەسارەی کۆمەڵەی خۆری: ئۆرانۆس و نیپتۆن، بە دوو هەسارەکانی "گازی سەهۆڵاو" ناسراون. ئەی کاریگەرییەکان لەسەر بەرگەهەوای هەسارەکان و ئەو چینە جیاواز و جۆربەجۆرانەی کە پێکدێن لە هەسارەکەدا؟ باسکردنی ئەوەی کە چۆن ئەستێرە کاریگەری بنچینەیی و بنەڕەتی هەیە لەسەر پێکهاتن و سەرهەڵدانی هەر هەسارەیەک، خۆی وتارێکی سەربەخۆی دەوێت.

هەسارۆکە

هەروەک لە شێوازی پێکهاتنی وشەکەوە دیارە: هەسارە+ۆکە=هەسارۆکە. پاشگری (ۆکە) بۆ کورتکردنەوە بەکاردەهێنرێت. کەوابێت، لەمەوە دەتوانین بڵێین کە هەسارۆکە بریتییە لە تەنێک کە هەر تایبەتمەندی هەسارە لەخۆدەگرێت بەوەی کە بەدەوری خۆردا دەخولێتەوە، تەنها ئەوەی کە زۆر بچووک و وردە و ناتوانرێت بە هەسارە هەژماربکرێت.

هەندێکیان لە ئاستێکی قەبارەیی گەردوونیدا، ئەوەندە وردیلە و بچووکن کە هەژماری زیخ و لم و وردەبەردیان بۆ دەکرێت، لە کاتێکدا کە هەندێکی تریان تیرەکەیان تا چەند سەد کیلۆمەترێک فراواندەبێت. ئەوەش لە یاد نەکرێت، کە هیچ شێوەیەکی دیاریکراویان نییە! واتە، یەکێکی تر لەو تایبەتمەندییانەی کە هاوتا نییە لەگەڵ هەسارەکاندا، ئەوەیە کە شێوەیان نەک هەر گۆیی نییە بەڵکوو تەنانەت ناڕێک و دیارینەکراوە.

ڕەچەڵەک و ڕەسەنی سەرجەم هەسارۆکەکان لە گەردووندا، بریتییە لەو پاشماوەیەی کە نەتوانراوە کێشبکرێت و هەسارەیەکی لێپێکبهێنرێت. جا، دەکرێت پاشماوەی ئەستێرەکەی چەقی هەر کۆمەڵە ئەستێرەیەکی دیاریکراوبێت، یاخود ئەو پاشماوەیەبێت کە لە بۆشاییەکی دیاریکراودا هەسارەیەک لە کاتی پێکهاتنیدا نەیتوانیوە لەخۆیبگرێت. پاشان، بە ملیۆنان و ملیۆنان تا ملیاران ساڵ لە خولانەوە بەدەوری ئەستێرەی چەقدا، ڕەوتی خولگەی دیاریکراوی خۆیان وەرگرتووە، بەڵام نەک هەر تەنها بە هێزی کێشکردنی ئەستێرەی چەقیان بەڵکوو هی هەسارەکانی دەوروبەریشیان.

هەندێک جار هەسارۆکەکان لە ڕەوتی خولگەی خۆیان لادەدەن، ئینجا بە هەر هۆکارێکی دیاریکراوبێت و ئەمە حاڵەتێکی زۆر ئاساییە لە گەردووندا. چیش ڕوودەدات کە لە خولگەی خۆیان لایاندا؟ دەکەونە ژێر کاریگەری هەسارەیەکی دەوروبەر و نزیکەوە و ڕاستەوخۆ بەرەو ڕووی ئەو هەسارەیە ڕێدەکەن. لێرەدا، پێیان دەوترێت نەیزەک (Meteor): هەر هەسارۆکەیەک کە بەر ڕووی هەسارەیەک دەکەوێت.

بەپێی بەڵگەی پاشماوەی ئەو نەیزەکانەی لەسەر ڕووی زەوی ماوەتەوە و لێکۆڵینەوەی لەسەرکراوە، لەگەڵ چاودێرییە سەردەمییەکان بۆ نەیزەکە هاتووەکان بەرەو ڕووی زەوی، دەرکەوتووە کە هەرچی هەسارۆکەی وردیلەیە و دەبێت بە نەیزەک و بەرەو ڕووی زەوی ڕێدەکات، ئەوە هەر لەناو بەرگەهەوای زەویدا بەخێرایی کەوتنەخوارەوە لەژێر هێزی کێشکردنی زەویدا دەسووتێت و شیدەبێتەوە. بەڵام، نەیزەکی وا گەورەش هەیە، کە، بۆ نموونە کاتێک بەر ڕووی زەوی دەکەوێت تەواوی جۆری بوونەوەری دایناسۆڕەکان لەناودەبات و لە دەرەنجامی لێکەوتەکانیدا تەواوی شێوازی زیندەیی هەسارەی زەوی دەگۆڕێت بۆ ژیانکردن. هەشە کە لەنێوان ئەم دووانەدایە – نە زۆر وێرانکەر و نە زۆریش سست و لاواز بۆ شیبوونەوە لە بەرگەهەوادا – کە لەوانەیە توخمی وەها بهێنێت بۆ سەر زەوی کە پێشووتر هەر بوونیشی نەبووە! تەنانەت، یەکێک لە بیردۆزە هەرە باوەکانی ئەوەی کە ئاو چۆن بە زەوی گەیشتووە، ئەوەیە کە لە نەیزەکەکانەوە هاتووە.

کلکدار

کلکدارەکان (Comets) بریتین لە تەنێکی سەهۆڵاوی بە کلکێکی تەپوتۆزاوییەوە کە بەدەوری خۆردا دەخولێنەوە لە خولگەیەکی هێلکەییکدا. پێویستە جیابکرێنەوە لە هەسارۆکەکان! لە ڕووی پێکهاتەوە، هەسارۆکە مەرج نییە سەهۆڵاوی بێت، بەڵام کلکدار هەمیشە کڕۆکێکی سەهۆڵاوی لەخۆگرتووە. پاشان، هەسارۆکە خولگەیەکی بازنەیی و نیمچەبازنەیی بەدەوری خۆردا هەیە، لە کاتێکدا کە کلکدارەکان خولگەیەکی هێلکەیی نامۆیان هەیە: هەمووی لە دوورەوە – دوورتر لە پشتێنەی هەسارۆکەکان و هەسارەی نیپتۆنیشەوە – بەرەو خۆر ڕێدەکەن و کاتێک کە نزیکدەبنەوە لە خۆر، پێچێکی زۆر خێرا دەکەنەوە بەدەوری خۆردا و پاشان ڕێدەکەنەوە بۆ دوور تا ئەو شوێنەی کە لێیەوە هاتوون. هەروەها، لە ماوەی ئەو ڕێکردنەشدا، پاشماوەیەک لە تەپوتۆز و گاز جێدەهێڵن کە هەروەک کلکێک دەردەکەوێت و لەمەوە ناوبراون بە "کلدارەکان." ئەوەش بزانە، کە، زۆرینەی هەرە زۆری کلکدارەکان کە بەرەو خۆر ڕێدەکەن، ڕاستەوخۆ کە نزیکدەبنەوە لە خۆر ئەوە ڕاستەوخۆ قووتدەدرێن و ناتوانن خولگەیەکی دیاریکراو بۆ خۆیان جێگیربکەن. ئەو کلکدارە خۆشبەختانەشی کە دەتوانن خولگەیەک بۆ ماوەیەک جێگیربکەن، ئەوانەن کە لە ئاسمانەوە دەبینرێن کاتێک کە لێمان نزیکدەبنەوە – هەندێک جاریش ئەوەندە نزیک کە کێشدەکرێن و بەرەدەبنەوە تا بەر ڕووی زەوی دەکەون.

قەبارەی کلکدارەکان هێندەی شارۆچکەیەک دەبێت، بە تیرەیەکی کەمتر لە 16 کیلۆمەتر. هەروەها یەکێک لە تایبەتمەندییەکانیشیان ئەوەیە کە هەورێکی گازاوی و تەپوتۆزاوی گەورەیان بەدەوری خۆیاندا هەیە، بە ناوی کۆما (Coma) کە لە ئەنجامی گۆڕانی ناوکە سەهۆڵاوییەکەوە درووستدەبێت هەر کە لە خۆر نزیکدەبنەوە و پلەی گەرمیان بەرزدەبێتەوە. لە ڕاستیشدا، کلکدارەکان دوو کلکیان هەیە! یەکیان کلکێکی تەپوتۆزاوییە کە ئاڕاستەکەی بە ڕێڕەوەی کلکدارەکە و هێزی کێشکردنی خۆر دەستنیشاندەکرێت، لەگەڵ کلکێکی ئایۆنی ڕەنگ شین کە هەمیشە ئاڕاستەکەی ڕاستەوخۆ دوور لە خۆرە.

مانگ

مانگ بریتییە لە هەر تەنێکی سروشتی کە بەدەوری هەسارەیەکدا دەخولێتەوە – بەکورتی و پوختی. بەڵام، تا ئەمڕۆش پێوەرێکی تایبەت و جیاکراوە نییە بۆ دەستنیشانکردنی هەر تەنێک بە مانگ، چونکە لەم مشتومڕەی نێوان شارەزایانی گەردوونناسیدا کێشە لەسەر قەبارە هەیە. ئەو تەنانەی کە بە دەوری هەسارەیەکدا دەخولێنەوە و تا ئەمڕۆ بە مانگ دانراون، قەبارەیەکی گەورەی شایستەیان هەیە کە کاریگەری بەسەر هەسارەکەوە درووستدەکات و پێویست دەکات ڕەچاوبکرێت. بەڵام، لە هەمان کاتیشدا تەنی وا هەیە کە تەنها 10 ئینچ لە تیرەدا فراوانە و ئاسایی بە دەوری هەسارەیەکدا خولدەکات؛ ئایا ئەمەش هەر مانگە؟... ناتوانیت بەتەواوەتی بڕیاربدەیت، تەنانەت چەندەها تەنی وا وردیلە هەیە کە تا ئەمڕۆ لەوانەیە هەر نەدۆزرابێتەوە و دەستنیشانیش نەکرابێت! تا ساڵی 2009 دەوترا کە هەسارەی موشتەری 63 مانگی هەیە، بەڵام ئەمڕۆ لە 2023 دەوترێت کە 80 بۆ 95 مانگی هەیە. تەنانەت، تەنێکی تازەی زۆر وردیلە دۆزراوەتەوە کە بەدەوری زەویدا خولدەکاتەوە، بەڵام تاکوو ئێستاش بەفەرمی بڕیاری لەسەر نەدراوە کە ئاخۆ دەبێت بە مانگی دووەمی زەوی دەستنیشانبکرێت یان نا – بڕواشناکەم کە هیچ پێویست بکات، ئاخر ئەوەندە وردیلە و بچووکە کە هیچ کاریگەری و گرنگییەکی نییە.

مەرج نییە بۆ هەر هەسارەیەک تا مانگ لەخۆبگرێت. ئەگەرچی هەسارەی وەکوو موشتەری هەیە کە تا ئێستاش بەتەواوەتی نازانرێت چەند مانگی هەیە، بەڵام هەسارەش هەیە وەکو عەتارد و زوهرە کە تەنانەت هەر مانگیان نییە. پاشان، ئایا چۆن مانگەکانیان پێکدێت و لەخۆیانی دەگرن، ئەمەش وەڵامێکی تەواو و دیاریکراوی نییە! بۆ نموونە، زۆربەی هەرە زۆری ئەو مانگانەی کە بەدەوری موشتەریدا خولدەکەنەوە، بریتین لە هەسارۆکەکانی پاشماوەی خۆی و کۆمەڵە ئەستێرەکەمان – کەوابێت دەتوانین لەمەوە بڵێین کە ڕێگەیەک بۆ سەرهەڵدانی مانگەکان بریتییە لە لەخۆگرتنی هەسارۆکەکان لە خولگەیەکی دیاریکراودا. بەڵام، مانگیش هەیە وەکوو ئەوەی ئێمە، کە هەسارۆکە نەبووە لە ڕاستیدا! ڕاستی سەرهەڵدان و دەرکەوتنی مانگی زەوی بە هیچ شێوەیەک بەتەواوەتی یەکلایی نەکراوەتەوە تاکوو ئێستا، ئەوەی کە هەیە تەنها چەند گریمانە و بیردۆزێکە کە بەشێوەیەکی گشتگیر قبوڵکراوە و دانیپێدانراوە. باوترینیان: نەیزەکێکی قەبارە گەورە بەر ڕووی زەوی کەوتووە و وای کردووە پارچەیەکی بچووک لە هەسارەی زەوی دەربپەڕێت و جیاببێتەوە. پاشان، بە تێپەڕبوونی کات هەسارەی زەوی شێوە گۆییەکەی خۆی وەرگرتۆتەوە و ئەو پارچەشی کە لێی دەرچووە کەوتۆتە ناو خولگەیەکەوە بەدەوری خۆیدا؛ ئەوە ئەم پارچەیە کە تا ئەمڕۆش هەر ناومان بردووە بە "مانگ."

مانگەکان پێکهاتەی جیاوازیان هەیە و بە هیچ شێوەیەک مەرج نییە کە هاوتابن لەگەڵ یەکدا. کاتێک کە کەشتییەوانانی کەشتی ئەپۆلۆ گەشتیان کردووە بۆ سەر مانگ و گەڕاونەوە، وتوویانە کە تۆزی سەر ڕووی مانگ بۆنی بارووتی سووتاوی لێدێت، هەروەها لمەکەشی بارگاوییەوە و گەیەنەرە (بەڵام زۆرکەم). دەشتوانیت ببینیت کە پەڵەی هەم گەورە و هەمیش ورد بەسەر ڕووی مانگەکەمانەوە هەیە، ئەمانە هەمووی بریتییە لە شوێنەواری ئەو نەیزەکانەی کە باریوە بەسەر ڕووی مانگدا بەر لە چەندان و چەندان ساڵ پێش سەرهەڵدانی هەر ژیانێکی زیندەیی لەسەر ڕووی زەوی.

هەسارەی مەریخ دوو مانگی هەیە کە ناڕێکن لە شێوەدا: فۆبۆس (Phobos) و دیمۆس (Deimos). خۆی، لە ڕاستیدا دەگمەنترین مانگەکان بریتین لە شێوەگۆییەکان! مانگی یورۆپا (Europa) کە بەدەوری موشتەریدا خولگەی داوە، ڕوویەکی سەهۆڵاوی هەیە و لەژێرییەوە زەریایەکی سوێر خۆی حەشارداوە کە دوو ئەوەندەی هەموو زەریاکانی هەسارەی زەوی بەیەکەوە، ئاویان زیاتر لەخۆگرتووە! بەرگێکی تاوێریشی لەخۆگرتووە بە کڕۆکیشەوە. تەنانەت، گومانلێکراوترین شوێنە بۆ لەخۆگرتنی ژیانی سەرەتایی زیندەیی لە کۆمەڵە خۆرییەکەماندا. هەر موشتەری مانگێکی تری هەیە بەناوی گانیمید (Ganymede) کە گەورەترین مانگی کۆمەڵە خۆرییەکەمانە و تەنها مانگە بواری موگناتیسی خۆی هەبێت. جارێکی تریش، هەر سەر بە موشتەری مانگی ئایۆ (Io) هەیە، کە لەڕووی چالاکی گڕکانییەوە لە لوتکەدایە و پڕژێنەری گڕتاوی لەخۆگرتووە بەدرێژایی چەند کیلۆمەترێک! هەروەها، هەسارەی زوحەل هاوشێوەی موشتەری چەندەها مانگی لەخۆگرتووە، کە گەورەترینیشیان، بە ناوی تایتن (Titan)، لە خودی هەسارەی عەتارد گەورەترە! مانگەکانی هەسارەی ئۆرانۆس ناودەبرێن بە "مانگە وێژەییەکان،" چونکە زۆربەیان بەناوی کەسایەتییە ناودارەکانی وێژە و ئەدەبییەوە ناونراون، وەک کەسایەتییەکانی ناو بەرهەمەکانی ویلیام شەیکسپیەر. یەکێک لە مانگەکانی پلۆتۆ، بەناوی کارۆن (Charon)، ئەوەندە گەورەیە کە خودی خولگەی پلۆتۆی بەدەوری خۆردا چەماندۆتەوە.

کۆمەڵەی ئەستێرەیی

کۆمەڵەی ئەستێرەیی (Star System) بریتییە لە هەر ئەستێرەیەک یان زیاتر کە لەڕێگەی هێزی کێشکردنی خۆیان و ئەو تەنانەوە کە بەدەوریاندا دەخولێنەوە، بەیەکەوە بەستراونەوە لە شێوازێکی دیاریکراودا. بۆ نموونە، کۆمەڵەی خۆر(Solar System)ـی ئێمە بریتییە لە کۆمەڵەیەکی ئەستێرەیی کە خۆری لە چەقدا لەخۆگرتووە بە سەرجەم هەسارە، هەسارۆکە، کلکدار و تەنە جۆربەجۆرەکانی تر بە دەوری ئەم خۆرەدا، کە هەموویان بەیەکەوە لەڕێگەی هێزی کێشکردنەوە شێوازێکی دیاریکراویان بۆ خۆیان لە بۆشاییدا پێکهێناوە.

چەندان، چەندان و چەندان کۆمەڵە ئەستێرەی هاوشێوەی کۆمەڵە خۆرییەکەی ئێمە هەیە لە گەردووندا! تەنانەت، کۆمەڵە ئەستێرەی زۆر ئاڵۆزتریش لە کۆمەڵە خۆرییەکەی ئێمە هەیە. کۆمەڵەی خۆری ئێمە، تەنها یەک ئەستێرەی چەقی هەیە، بەڵام ئایا دەزانیت کە کۆمەڵەی ئەستێرەیی هەیە کە دوو ئەستێرە و زیاتریشی لەخۆگرتووە لە چەقەکەیدا؟

دیاردەیەک هەیە لە پێکهاتنی ئەستێرەکاندا، کە تیایدا بۆ نموونە دوو ئەستێرە دەکەونە ناو یەک خولگە بەدەوری یەکتردا – واتە، هیچیان ئەوەی تر ناخواتەوە و قووتنادات، تەنها ئەوەندە کاریگەری هێزی کێشکردنی یەکتریان لەسەرە کە بخولێنەوە بەدەوری یەکدا. جا، لە کاتێکدا کە ئەو دوو ئەستێرەیە وەکوو شێوازێکی ئەستێرەی دووانی خۆیان بەدەوری یەکتردا دەخولێنەوە، لە هەمان کاتدا چەندەها هەسارە و تەنی تر هەیە، کە بەشێوەیەکی لە خولگەیەکی گەورەتر و دوورتر، بەدەوری خولگەی ئەو دوو ئەستێرە دووانییەدا دەخولێتەوە و بەیەکەوە کۆمەڵە ئەستێرەییەکی دووانی پێکدەهێنن.

ئەگەر پرسیاردەکەیت کە ئاخۆ شێوازی تر هەیە بە زیاتر لە دوو ئەستێرە بەدەوری یەکدا، ئەوە زۆر قووڵ مەڕوانە، کۆمەڵە ئەستێرەیەکی زۆر باو و ناسراو هەیە (هەروەک لە وێنەی سەرەوەدا دەردەکەوێت)، بە ناوی (Alpha Centauri) کە لە ڕاستیدا سێ ئەستێرەن بەدەوری یەکتردا دەخولێنەوە لە کاتێکدا کە کۆمەڵە ئەستێرەیی تەواویشیان لەخۆیان گرتووە بە چەندان هەسارە و تەنی ترەوە؛ ئەمە کۆمەڵە ئەستێرەیەکی سیانییە. هێشتاش، زۆر ئاساییە کە هەر کۆمەڵە ئەستێرەیەکی تر ببینرێت بە هەر چەند ئەستێرەیەک لە چەقی ئەو کۆمەڵە ئەستێرەیەدا. ئەوەی کە گرنگبێت ئەوەیە، کە، کۆمەڵەی ئەستێرەیی بریتییە لەو شێوازەی کە لەڕێگەی کاریگەری ئەو ئەستێرە/ئەستێرانە لەگەڵ ئەو تەنانەوە پەیدابووە کە بەدەوری ئەو ئەستێرەدا/ئەستێرانەدا دەخولێنەوە.

سەیرێکی ئەم وێنەیەی سەرەوە بکە... ئەمە بریتییە لە کۆمەڵە ئەستێرەیەکی شەشانی، بەڵام بە شێوازێکی ئاڵۆزەوە! بە کۆی سەرجەم، شەش ئەستێرەی لەخۆگرتووە، دوو دوو کەوتوونە ناو شێوازی دووانییەوە تا سێ شێوازی دووانی پێکدەهێنن، کە بریتین لە شێوازەکانی A، B و C. دووانەی A لەگەڵ دووانەی C، جارێکی تر شێوازێکی تری دووانەی گەورەتریان پێکهێناوەتەوە بە چوار ئەستێرە. پاشان، شێوازێکی تری دووانە هەیە – دووانەی B – کە بەتەنها خولگەیەکی تری درووستکردووە لەگەڵ هەردوو دووانەکانی A و C بەیەکەوە – واتە خولگەیەک بە هێزی کێشکردنی A و C لەگەڵ هێزی کێشکردنی B.

گەردوون، دەتوانێت بەم شێوەیە ئاڵۆز و سەرسامکەربێت!... بیهێنە بەرچاوت، لە هەسارەیەک لەناو کۆمەڵە ئەستێرەیەکی لەم شێوەیەدا ژیاباین و شەش دانە خۆرمان بە ئاسمانەوە ببینیبایە.

گەلەئەستێرە

گەردوون چەند فراوانە؟... ئێستا، دەبێت پێکەنینت پێمبێت کاتێک کە ئەم پرسیارە دەکەم. ئەو کۆمەڵە ئەستێرانەی کە بۆت باسدەکەم، لە ئاست فراوانی گەردووندا ئەوەندە وردیلە و بچووکن، کە کاتێک لە ئاستێکی بەرزتر و باڵاتردا لە بۆشایی گەردوون دەڕوانیت، ئەوە هەر کۆمەڵە ئەستێرەیەکی تەواو و سەربەخۆ وەک یەک خاڵێکی ڕۆشنی ورد و بچووکی هاوشێوەی ئەوانەی لێدێت کە بە چاوەکانمان لە ئاسمانەوە دەبینرێت!...

کۆمەڵە ئەستێرەکان، بەیەکەوە، گەلەئەستێرە پێکدەهێنن. ئەگەر بە ژمارە ڕوونکردنەوەت بۆ بدەم، ئەوە ژمارەکان بە هیچ ئەنجامێکمان ناگەیەنن! هەر گەلەئەستێرەیەک، بەمەزەندە ملیاران و ملیاران ئەستێرەی لەخۆگرتووە، تەنها ئەستێرە! ئەی ئەگەر سەرجەم هەسارە و هەسارۆکە و تەنێکی تر هەژماربکرێت، ئەوە دەبێت ژمارەکان چیان لێبێت؟... فراوان و زەبەلاحی گەردوون،... نازانم، بەلای منەوە تۆقێنەرە.

هەروەک چۆن هەسارە و هەسارۆکەکان و تەنەکانی تر شێوازی دیاریکراوی خۆیان هەیە بۆ پێکهێنانی هەر کۆمەڵە ئەستێرەیەک، بە هەمان شێوەش کۆمەڵە ئەستێرەکان لەگەڵ یەکتردا شێوازێکی دیاریکراویان هەیە بۆ پێکهێنانی هەر گەلەئەستێرەیەک، کە لە دەرەنجامدا شێوەی جیاواز بە دەرکەوتنی ئەو گەلەئەستێرەیە دەبەخشێت. باوترین شێوەی دەرکەوتوو و بینراویش لە گەردووندا، بریتییە لە گەلەئەستێرە لوولپێچییەکان (Spiral Galaxies)، بە ڕێژەی زیاتر لە 80% لەو گەلەئەستێرانەی کە تاکوو ئێستا دەستنیشانکراون و بە خودی گەلەئەستێرەکەی خۆشمانەوە: گەلەئەستێرەی ڕێگەی کاکێشان (The Milky Way Galaxy). بەڵام، لەناو خودی گەلەئەستێرە لوولپێچییەکانیشدا، دوو جۆر هەیە: ١) ئاسایی، و ٢) شریتی (Barred). لەناو ئەوانیشدا، جۆری لوولپێچی شریتی زۆرترینە و ڕێژەی دوو سێیەکی سەرجەم گەلەئەستێرە لوولپێچییەکانە، کە بەوە جیادەکرێتەوە لە ناوەڕاستدا درێژبۆتەوە. پاشان، یەکێکی تر لە شێوەی گەلەئەستێرەکان بریتییە لە هێلکەیی (Elliptical)، کە هەر لە ناوەکەیەوە دیارە ئاماژەیە بە شێوەیەکی بازنەیی نیمچە درێژبۆوە – هەروەک هێلکە. بەڵام، ئەم شێوە هێلکەییە ڕەهایی نییە، و دەکرێت هەبێت کە بەتەواوەتی بازنەییە و تێشیاندا هەیە کە زیاتر یان کەمتر درێژتربۆتەوە. یەکێک لە تایبەتمەندە هەر جیاکراوەکانیشیان، ئەوەیە کە زۆرینەی هەرە زۆری ئەستێرەکانیان بریتییە لە ئەستێرە بەتەمەنداچووەکان، هەر بۆیەشە کە ئەوەندە ئەستێرە لوولپێچییەکان ڕۆشننین، بەڵام بە قەبارە گەورەترینن. لە کۆتاییشدا، گەلەئەستێرەی ناڕێک (Irregular Galaxy) هەیە، کە  هیچ شێوەیەکی دیاریکراویان نییە. ئەم گەلەئەستێرە ناڕێکانە لە بچووکترین جۆرەکانن، بەڵام ڕۆشنن بەوەی کە هەڵکەوتەیەکی گونجاو و شیاویان هەیە بۆ پێکهاتنی ئەستێرەی تازە و ڕێژەیەکی باش لە ئەستێرەی ڕۆشنی تازەلەدایکبوو لەخۆدەگرن.

ئەمانە بریتیبوون لە جیاکردنەوەی گەلەئەستێرەکان، بەپێی شێوەکانیان. بەڵام، ئەمڕۆ – سوپاس بۆ بەرەوپێشچوونی ئاستی تەکنەلۆژی لە چاودێریکردنی گەلەئەستێرەکاندا – جیاکراوەیەکی تریش هەیە لەسەر بنچینەی کڕۆکی گەلەئەستێرەکان: ١) گەلەئەستێرەی چالاک (Active Galaxy) و ٢) گەلەئەستێرەی کپ (Quiescent Galaxy). ئەو گەلەئەستێرانەی کە کڕۆکێکی ڕۆشنیان لەخۆگرتووە، بەو واتایەیەی کە ڕۆشناییەکی ئێجگار زۆر و بەرچاو پەرشدەکەنەوە لە چەقەکەیاندا، ناودەبرێن بە گەلەئەستێرە چالاکەکان؛ هۆکار بۆ ئەمەش؟ گازی ئایۆنراو لە تۆپەڵبوون و کەڵەکەبوونی ماددە لە ناوچەقی گەلەئەستێرەکەدا، کە وزەیەکی زۆر زیاتر بەرهەم دەهێنێت بە بەراورد لە تەواوی گەلەئەستێرەکانی هاوسێیەوە. ئەوانەشی کە ئەم تایبەتمەندییەیان لەخۆنەگرتووە: گەلەئەستێرە کپەکان، یاخود هەر تەنها ناودەبرێن بە گەلەئەستێرەی ئاسایی و ئەوە ئەم جۆرەیانە کە ڕێژەی زۆرینەی پێکهێناوە. بەڵام، لەناو گەلەئەستێرە چالاکەکانیشدا، سێ جۆر دەستنیشانکراوە – ئەگەرچی باسکردنیان زۆر پێویست نییە، بەڵام با بەم زاراوانەش هەر ئاشنابیت و زانیارییەکت هەبێت لەسەریان.

هەندێک جار، ڕۆشنایی دەرچوو لە کڕۆکی گەلەئەستێرەکەدا ئەوەندە زۆرە کە هەر تەنها بە چاودێریکردنی هەر خاڵێکی دیاریکراو لە گەلەئەستێرەکەدا دەتوانرێت بزانرێت کە ئەمە ناوکێکی چالاکی لەخۆگرتووە؛ ئەمانە، ناودەبرێن بە کوەیزار (Quasar)، کە ڕۆشنترینن لەناو گەلەئەستێرە چالاکەکاندا، هەروەها ناوەکەشیان کورتکراوەیە بۆ (Quasi-Stellar Object). هەندێک جاریش، ناتوانرێت هەر وا بەئاسانی دەستینشانی ئەوە بکرێت کە ناوکی گەلەئەستێرەکە چالاکە یاخود نا، تاکوو چاودێری تایبەتی بۆ ئەنجام نەدرێت؛ ئەمانە (وەک ئەوەی کە لە وێنەکەی خوارەوەدا هەیە)، ناودەبرێن بە گەلەئەستێرەی سەیفێرت (Seyfert Galaxies)، کە بە ناوی ئەو گەردوونناسەوە ناونراون کە بۆ یەکەمین جار سەرنج و هۆشیاری دا لەسەر ئەم جۆرە دیاریکراوەی گەلەئەستێرانە: کارڵ کینان سەیفێرت (Carl Keenan Seyfert). هەروەها، ئەگەر هاتوو ڕۆشنایی دەرپەڕیو لە کڕۆکی گەلەئەستێرەکەدا بە ئاڕاستەی هەسارەی زەوی و ئێمە بوو، ئەوە ناودەبرێت بە بلەیزار (Blazar) – ئەگینا، ئەگەر هەر ئاڕاستەیەکی تری هەبوو ئەوە ئاسایی ناودەبرێت بە کوەیزار.

جا، با تێڕوانینت بۆ فراوانی گەردوون تۆزێکی تریش گەورەتر و فراوانتر بکەمەوە... هەروەک چۆن چەند کۆمەڵەیەکی ئەستێرەیی بەیەکەوە گەلەئەستێرە پێکدەهێنن، شتێک تریش هەیە کە لە کۆمەڵە گەلەئەستێرەیەکەوە پێکدێت: هێشووەئەستێرە! هەرچەندە، ناوەکەی لە بنەڕەتدا بریتییە لە هێشووە گەلەئەستێرە (Galaxy Cluster)، بەڵام من کورتم کردۆتەوە و هەر زاراوەی سەربەخۆی هێشووەئەستێرەم بۆ داناوە.

ئەم وێنەیەی کە لەسەرەوە دەیبینیت، یەکەمین وێنە بوو کە لە تەلیسکۆبەکەی جەیمس وێبەوە بڵاوکرایەوە؛ ئەمە بریتییە لە هێشووەستێرەی SMACS 0723. واتە، هەر خاڵێکی ڕۆشن کە تۆ لەم وێنەیەدا دەیبینیت بریتییە لە گەلەستێرەیەک، هەر گەلەستێرەیەکیش بە چەندەها کۆمەڵەی ئەستێرەیی و ملیاران ئەستێرەی تاک و ئەوەندەی تریش هەسارە و هەسارۆکە و کلکدار و تەنی تری جۆربەجۆر – تەنها لەم وێنەیەدا!... مرۆڤایەتی باش گەشەی کردووە.

ئەستێرەی نیوترۆنی

ئەگەرچی، ناودەبرێن بە "ئەستێرەی" نیوترۆنی، بەڵام ئەمانە ئەستێرەی ئاسایی نین. کاتێک کە ناوکی ئەستێرەیەکی زۆر زەبەلاح – کە بارستایی 10 تا 25 ئەوەندەی بارستایی خۆری لەخۆگرتووە – دادەڕمێت، ئەوە دەکەوێتە حاڵەتێکەوە کە تەنۆلکەکانی پڕۆتۆن و ئەلیکترۆنی وەک ئەوە وایە گووشرابن پێکەوە! پێکهاتەیەکی زۆر سەیر سەرهەڵدەدات کە لە تواندنەوەی ئەلیکترۆن و پڕۆتۆنەکان بەردەوام تەنۆلکەکانی نیوترۆن بەرهەمدەهێنێت، کە درێژی نزیکەی هەر تەنها 20 کیلۆمەترێک دەبێت لە تیرەدا و ناودەبرێت بە "ئەستێرەی نیوترۆنی."

ئەگەر هاتوو هەر ئەستێرەیەکی نیوترۆنی بەخێرایی بەدەوری خۆیدا خولایەوە، ئەوە دیاردەیەک درووستدەکات کە لە جەمسەرەکانیدا تیشکێکی زۆر سەرنجڕاکێش دەردەکات؛ ئەم دیاردەیە، ناودەبرێت بە پەڵزار (Pulsar). ڕێژەی زۆرینەی هەرە زۆری ئەستێرە نیوترۆنییەکان دیاردەی پەڵزاریان لەخۆگرتووە.

ژمارەی ئەستێرەکانی نیوترۆنی زۆر کەمە لە گەردووندا، – تەنها نزیکەی 2000 دانە لە گەلەئەستێرەی کاکێشاندا دۆزراوەتەوە، لە کاتێکدا کە پێشبینی زۆر زیاتر دەکرێت – هۆکاری ئەم کەمییەش دەگەڕێتەوە بۆ تەمەن؛ ئەو کڕۆکە داڕماوەی کە ئەستێرەیەکی نیوترۆنی پێکهێناوە، بە تەمەنێکی ملیاران ساڵیدا تێپەڕیوە.

تەنها بیهێنە بەرچاوت، پێکهاتەیەک وەها چڕ لەم بۆشاییە فراوان و بەرینەی گەردووندا قەبارەی تەنها ئەوەندە شارێکە، بەڵام بەخێراییەکی زیاتر لە ئامێرێکی کەرگە (عصارة) دەخولێتەوە بەدەوری خۆیدا و تیشکی زۆر بەهێزی گاما بە جەمسەرەکانیدا دەردەکات!... کە لە من دەپرسن سەرنجڕاکێشترین تەنی گەردوون چییە؟ دەڵێم، ئەستێرەیەکی نیوترۆنیی پەڵزار.

سوپەرنۆڤا

سوپەرنۆڤا، پێکهاتە نییە، بەڵکوو دیاردەیە: گەورەترین تەقینەوە لە گەردووندا! هەرکات کە ئەستێرەیەک دادەڕمێت بەسەر کڕۆکەکەیدا، ئەوە ئیتر چڕیەتی ئەوەندە زۆردەبێت کە ناتوانێت بەرگەی خۆی بگرێت و لە ئەنجامدا تەقینەوەیەکی زۆر گەورە بە ناوی سوپەرنۆڤا (Supernova) ڕوودەدات. هەرچەندە، تەقینەوەی بچووکتر لە سوپەرنۆڤا هەیە، کە ئەستێرە بەتەواوەتی لەناو نابات، ئەویان ناودەبرێت بە نۆڤا (Nova). بەڵام، سوپەرنۆڤا تەقینەوەیەکە کە هیچ ئەستێرەیەک بەرگەی ناگرێت و کە ڕوویدا، ئەوە کۆتا وێستگەیە لە شەمەندەفەری چارەنووسیی ژیانی ئەو ئەستێرەیە.

چۆن ڕوودەدات؟... دەکرێت هەر ئەستێرەیەکی زەبەلاح، کە بارستایی لانیکەم پێنج ئەوەندەی خۆری ئێمەی لەخۆگرتووە، سوڕی ژیانی بە تەقینەوەیەکی سوپەرنۆڤا تەواوبکات – ئەمەش واتای ئەوە دەگەیەنێت کە خۆرەکەی ئێمە بارستایی پێویستی نییە بۆ گەیشتن بە تەقینەوەیەکی سوپەرنۆڤا. بەڵام، ڕێگەیەکی تریش هەیە بۆ پەیدابوونی سوپەرنۆڤا، کە ئەمیان حاڵەت و هەڵکەوتەی ئەستێرەکە وادەکات ڕووبدات (لە بەشی پێشووتر چونکە ناچاربووم ئاماژەم پێداوە): لە ئەستێرەیەکی دووانیدا، کە تێیدا یەکێکیان بریتییە لە کورتەبنەیەکی سپی، وردە وردە ماددە لە دووانەکەیەوە دەمژێت، تا لە کۆتاییدا ئەوەندە بارستایی زیاد دەکات کە چیتر ناتوانێت لەخۆیبگرێت و دادەڕمێت بەسەر خۆیدا و دەرەنجام: تەقینەوەیەکی سوپەرنۆڤا.

سوپەرنۆڤاکان بریتین لە یەکێک لە دیاردە هەر گرنگ و پێویستەکان بۆ گەردوون، چونکە ئەوە لەڕێگەی سوپەرنۆڤاکانەوەیە کە توخمە تازە پێکهاتووەکان بڵاودەبنەوە بە گەردووندا. پێتوایە ئەم هەموو توخمە قورسە هەمەجۆرەی کە لەسەر ڕووی زەوی بوونی هەیە لەکوێوە هاتووە؟ ملیاران ساڵ لەمەوبەر لەناو کڕۆک و هەناوی ئەستێرە دێرینەکاندا درووستبووە، هەر کە ئەو ئەستێرانەش تەقیونەوە بە سوپەرنۆڤایەک ئەوە هەرچی توخمی تازە پێکهاتوویانە بە گەردووندا پەرشوبڵاوبۆتەوە، تا دووبارە جارێکی تر بە هێزی کێشکردن یەکی گرتۆتەوە و بۆ نموونە، هەسارەیەکی وەکوو زەویی ئێمەی پێکهێناوە. سەرەڕای ئەمەش، ئەوە هەر شەپۆلی بڵاوبۆوەی سوپەرنۆڤایە کە هاوسەنگی خولگەی تەن و پێکهاتە جۆربەجۆرەکان لە نێبیولاکاندا دەهاژێنێت و وایان لێدەکات بکەونە بەر هێزی کێشکردنی یەکترەوە و لەمەوە، ئەستێرە و هەسارە تازەکان سەرهەڵبدات – باوەڕیش وایە کە پێکهاتنی کۆمەڵەی خۆری ئێمە لە شەپۆلێکی هاتووی سوپەرنۆڤاوە سەریهەڵدابێت.

سوپەرنۆڤاکان، دوای تەواوبوون پاشماوە جێدەهێڵن – پاشماوەی ئەو ئەستێرەی کە تەقیوەتەوە و هەروەها ئەو ئەستێرانەش کە تێداچوون لە ماوەی تەقینەوەکەدا. جا، ئەو پاشماوانەش دوو جۆریان هەیە. یەکەمیان (وێنەی سەرەوە) ناودەبرێت بە پاشماوەی شێوە-سەدەفی (Shell-like Remnant)، کە تێیدا شەپۆلی تەقینەوەی سوپەرنۆڤاکە بە بۆشاییدا بڵاودەبێتەوە و هەر پێکهاتەیەک کە ڕووبەڕووی دەبێتەوە، گەرمدادەهێنێت بۆ پەیداکردنی پاشماوەیەکی شێوە ئەڵقەیی – واتە لە ناوەوە ڕۆشناییەکی زۆر کزتر هەیە بە بەراورد بە سنورەکانی، کە ئەم دیاردەیە ناویشدەبرێت بە ڕۆشنبنووەوەی پەلەکان (Limb Brightening). جۆرەکەی تریش (وێنەی خوارەوە)، ئەوەیە کە ناودەبرێت بە پاشماوەی شێوە-قرژاڵی (Crab-like Remnant)؛ لەم جۆرەیاندا، نێبیولایەک پێکدێت کە دیاردەی پەڵزاری لەخۆگرتووە. بەڵام، ناوەکەی هیچ پەیوەندی بە شێوەکەیەوە نییە! بەڵکوو، بۆیە ناونراوە پاشماوەی شێوە-قرژاڵی، چونکە باوترین پاشماوەی سوپەرنۆڤا لەم جۆرەیان بریتییە لە نێبیولای قرژاڵ.

لە پاشماوەی سوپەرنۆڤاکان مەیدانێکی تازە بۆ پەیدابوونی ئەستێرە و هەسارەی تازە دێتە ئاراوە، و لە شەپۆلی بڵاوبۆوەی تەقینەوەی سوپەرناڤاکانەوە هۆکاری تازە بۆ درووستبوونی ئەستێرەی و هەسارەی تازە دێتە ئاراوە. بەڵام، جار هەیە دەرەنجامی تر لە سوپەرنۆڤاوە سەرهەڵدەدات و مەرج نییە هەمیشە پاشماوەیەکی هێمن و دامرکاو پێکبهێنێت لە مەیدانی ئەستێرەی تەقاوە...

دەکرێت ئەستێرەیەکی نیوترۆنی پێکبێت دوای سوپەرنۆڤا، بەوەی کە دوای ئەوەی توێکڵی دەرەوەی ئەستێرەی پێشینە دەتەقێتەوە و پێکهاتەکانی بڵاودەبێتەوە بە بۆشاییدا، کڕۆکەکەی وا دادەڕمێت بەسەریەکدا کە وەک پێشووتر ئاماژەم پێدا، وەک ئەوە وایە لە هەر گەردیلەیەکدا پڕۆتۆن و ئەلیکترۆنەکان تەواو پەستێورابن بەسەر یەکدا و بەردەوام نیوترۆنەکان پێدەهێنن. دەشکرێت لە هەندێکی حاڵەت و بارودۆخی زۆر لەوە گەورەتر، وەکوو ئەو ئەستێرانەی کە بارستاییەکی ئێجگار زۆریان هەیە، ڕاستەوخۆ دوای سوپەرنۆڤا یەکێک لە تۆقێنەرترین و سامناکترین پێکهاتووەکانی گەردوون سەرهەڵبدات: کونە ڕەشەکان!...

دێوەزمەکانی گەردوون: کونە ڕەشەکان

کونی ڕەش (Black Hole)؛ خاڵێکە لە بۆشاییدا کە هێزێکی کێشکردنی لە ڕادە بەدەری هەیە و هیچ شتێک ناتوانێت لێی دەربازبێت بە هیچ شێوەیەک.

بەربەستێکی دیاریکراویان هەیە، بەناوی (Event Horizon)، کە تا ئەو ئاسۆیە ڕووناکی و ماددە دەتوانێت بڕوات، بەڵام لەو خاڵە بەدواوە هیچ شتێک! بە واتای وشەکە خۆی، هیچ شتێک، ناتوانێت لێی بگەڕێتە دواوە. بۆ کوێ دەڕوات؟ هیچ کەس نازانێت! کونە ڕەشەکان هەموو شتێک هەڵدەلووشن، دێوەزمەیەک و تارماییەکن کە هیچ ڕکابەرێکیان لە گەردووندا نییە، جگە لە تاریکاییەکیش، هیچ شتێکی تر لە چەقەکەیاندا بوونی نییە و نازانرێت کە ئەو هەموو ماددە و وزە هەڵمژراوە بۆ کوێ دەڕوات و چی بەسەردێت – تەنها ئەوە نەبێت کە تا زیاتر و زیاتر هەڵدەلووشێت، ئەوە زیاتر گەشەدەکات و گەورەتر دەبێت.

دوو جۆری کونە ڕەشەکان هەیە، کە دانەیەکیان بریتییە لە کونە ڕەشە ئاساییەکان و تەنها سێ تا چەند دەرزەنێک زیاتر لە خۆری خۆمان کێشی هەیە – زۆر نا، تەنها سێ تا چەند دەرزەنێک زیاتر – و بە تەواوی گەلەئەستێرەی کاکێشانی خۆمان و گەردووندا بڵاوبوونەوە. ئەوەی تریان! کونە ڕەشە زەبەلاحەکان، لە ناوچەقی زۆرینەی هەرە زۆری گەلەئەستێرەکاندا هەن و، کە دەوترێت زەبەلاح واتە دەکرێت 100,000 تا ملیاران جار لە خۆری خۆمان بارستاییان زیاتربێت. گومان دەکرێت، کە جۆرێکی تری ناوەندیش هەبێت، واتە بە بارستاییەک کە لە چەند دەرزەنێک زیاترە تا 100,000 جار ئەوەندەی خۆری خۆمان؛ دانەیەک لەم جۆرە، لە ساڵی 2019 دۆزراوەتەوە و پێشبینی 142 کێشی خۆریی بۆ کراوە.

کونە ڕەشە ئازاد و سەربەستەکان، واتە ئەوانەی بچووک و ناوەندین، لە ئەنجامی سوپەرنۆڤای ئەستێرەیەکەوە پێکدێن کە بارستایی زیاتر لە 20 ئەوەندەی خۆریان لەخۆگرتووە و دوای سوپەرنۆڤاکە، ئەگەر کڕۆکەکانیان بارستایی بەنزیکی سێ ئەوەندەی بارستایی خۆری لێ مابۆوە، ئەوە ئەگەری زۆر هەیە دابڕمێن بۆ بوون بە کونێکی ڕەش. بەڵام، ڕەچەڵەکی دەرکەوتن و درووستبوونی کونە ڕەشە زەبەلاحەکانی چەقی گەلەئەستێرەکان، زانیارییەکی وای لەسەر نییە، تەنها ئەوە نەبێت کە هەر لە سەردەمانی زووی پێکهاتنی گەلەئەستێرەکەوە ئەویش سەریهەڵداوە.

ئەمەی خوارەوە، بریتییە لە یەکەم وێنەی ڕاستەقینەی چرکێندراو لە کونێکی ڕەش: لە چەقی گەلەستێرەی M87، بە دووری 55 ملیۆن ساڵی ڕووناکی و کێشی 6 ملیار ئەوەندەی بارستایی خۆر. تەنها بۆ لەبەرچاوگرتن، ئاسۆی کەوتوو لەم کونەڕەشەوە ئەوەندە فراوانە کە زۆرینەی هەرە زۆری کۆمەڵەی خۆری ئێمە دەگرێتەوە بە ئێجگار دوورتر لە تەواوی هەسارەکانەوە!...

هەندێک جار، ئەو ماددەیەی کە زۆر، زۆر نزیک لە سنوری ئاسۆی کەوتنی کونێکی ڕەشەوە خولگە دەدات، دەردەپەڕێندرێتە دەرەوە بە ئاڕاستەیەکی دیاریکراو لە کونە ڕەشەکە وەک ئەوەی دەرچەیەک درووستبووبێت لەو ئاستەی ڕێڕەوی خولگەکە بەدەوری کونەڕەشەکەدا؛ ئەمانە، جیاوازن لە پەڵزار، پێیان دەوترێت (Jets of Particles) و وەک لەم وێنەیەی خوارەوەدا دەبینرێت، دەتوانن تا نیو ملیۆن ساڵی ڕووناکی بڕۆن و درێژببنەوە.

ئەمانە بریتیبوون لەو پێکهاتە و دیاردانەی کە تاکوو ئەمڕۆ زانراوە و چاودێریکراوە لە گەردوونی بینراودا. پێویستە هەمیشە هەمووان ئەوەیان بیربێت کە گەردوون فراوانە – لە ڕادەبەدەر فراوان! واتە، بە ناکۆتا فراوان – و دەکرێت نەک هەر تەنها لە دەرەوەی سنوری گەردوونی بینراو، بەڵکوو چەندەها پێکهاتە و دیاردەی تریش بوونی هەبێت هەر لەناو خودی گەردوونی بینراودا کە بە ئاستی توانستی تەکنەلۆژی ئەمڕۆ نەمانتوانیبێت درکی پێبکەین و چاودێری بکەین. بۆیە، دەستەواژەی "تا ئەمڕۆ"م بەکارهێنا و من – وەکوو خۆم – زۆر یەقینم بەوەی کە تا ئەمڕۆش ئێمە هەر نەزانین لەوەی کە بەڕاستی چ شتێک بوونی هەیە لە گەردووندا؛ ئەمە، با کۆتا وتەم بێت بۆ ئێوەی زانخواز و فێرخواز کە تا ئەم کۆتا دێڕەم هاتوون و لێرەوە، کۆتا خاڵ دادەنێم لەم زنجیرە وتارەی کە هەم کلیل و هەمیش دەرگەیە بەرەو ڕووی گەردوون.

کۆتایی بەشی سێیەم – کۆتا بەش.

23/4/2023

سەرچاوەکان:

١. Overview | Jupiter Moons – NASA Solar System Exploration

٢. What is a Planet? | Planets – NASA Solar System Exploration

٣. Why is Pluto no longer a planet? | Library of Congress (loc.gov)

٤. Space Shorts: What is a Dwarf Planet? | NASA Solar System Exploration

٥. What Is an Asteroid? | NASA Space Place – NASA Science for Kids

٦. What Is A Moon? - Universe Today

٧. Overview | Moons – NASA Solar System Exploration

٨. Multiple Star Systems | Stars – NASA Universe Exploration

٩. Types of Galaxies | NASA Space Place – NASA Science for Kids

١٠. The Different Types Of Galaxies - The Planets

١١. Active Galaxies - Enchanted Learning

١٢. NASA - Neutron Stars

١٣. What Is a Supernova? | NASA

١٤. Imagine the Universe! (nasa.gov)

١٥. What Are Black Holes? | NASA

١٦. What Is a Comet? | NASA Space Place – NASA Science for Kids