کیمیای شیکاری چییە؟

کیمیای شیکاری لقێکی کیمیایە کە گرنگی بە ناسینەوە و پێوانەکردن و شیکردنەوەی پێکهاتە کیمیاییەکان دەدات. بریتییە لە بەکارهێنانی کۆمەڵێک تەکنیکی شیکاری بەرفراوان، وەکو سپێکترۆسکۆپی (spectroscopy)، کرۆماتۆگرافی (chromatography) و سپێکترۆمێتری بارستەیی(mass spectrometry) ، بۆ لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەی کیمیایی و تایبەتمەندییەکانی مادەکان. زۆرجار کیمیاکارانی شیکاری لە تاقیگە توێژینەوەکاندا کاردەکەن، لەوێدا لێهاتووییەکانیان بەکاردەهێنن بۆ لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەی کیمیایی ماددە جۆراوجۆرەکان، لەوانە دەرمان و خۆراک و نمونەی ژینگەیی.  هەروەها لەوانەیە لە پیشەسازیدا کاربکەن، کە شارەزاییەکانیان بۆ شیکردنەوەی کوالیتی و پاکی بەرهەمەکان بەکاربهێنن، یان لە تاقیگە پزیشکییە دادوەرییەکان، کە یارمەتیدەر دەبن بۆ دەستنیشانکردن و شیکردنەوەی بەڵگەی تاوانکاری.

ئەو زانایانەی پەرەیان بە کیمیای شیکاری داوە کێن؟

مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و زۆرێک لە زاناکان بەشدارییان لە گەشەکردنیدا کردووە.  هەندێک کەسایەتی دیار لە مێژووی کیمیای شیکاریدا بریتین لە:

١. ڕۆبێرت بونسن "Robert Bunsen": بونسن کیمیازانێکی ئەڵمانی بووە و بە کارەکانی لە بواری کیمیای شیکاری و سپێکترۆسکۆپی "spectroscopy" ناسراوە. ئەو ئامێری سووتێنەری بنسنی پەرەپێدا، کە تا ئەمڕۆش لە تاقیگەکاندا بەکاردەهێنرێت.

٢. گوستاڤ کیرشۆف "Gustav Kirchhoff": کیرشۆف فیزیازان و کیمیازانێکی ئەڵمانی بووە و بە کارەکانی لەسەر شیکردنەوەی توخمە کیمیاییەکان بە بەکارهێنانی سپێکترۆسکۆپی ناسراوە.  یاساکانی گەرمیداینامیک پەرەپێدا و بەشدارییەکی گرنگی لە لێکۆڵینەوەی کارەبا و موگناتیسیدا کرد.

٣. جەیمس کلارک ماکسوێڵ "James Clerk Maxwell": ماکسوێڵ فیزیازانێکی سکۆتلەندی بووە و بەشدارییەکی گرنگی لە لێکۆڵینەوەکانی کارۆموگناتیسیدا کردووە. ئەو هاوکێشانەی پەرەپێدا کە باس لە هەڵسوکەوتی کێڵگە کارۆموگناتیسییەکان دەکەن و بناغەی ئەندازیاری کارەبایی مۆدێرن و پەیوەندییە ڕادیۆییەکانی دانا.

٤. یۆنس جاکۆب بێرزێلیۆس "Jöns Jakob Berzelius": بێرزێلیۆس کیمیازانێکی سویدی بوو کە بەشدارییەکی گرنگی لە پەرەپێدانی ناونانی کیمیایی مۆدێرن و خشتەی خولییدا کردووە.  هەروەها تەکنیکەکانی بۆ شیکاری پێکهاتە کیمیاییەکان پەرەپێدا و کارەکانی بناغەی کیمیای شیکاری مۆدێرنیان دانا.

٥. ماری کوری "Marie Curie": کوری فیزیازان و کیمیاناسێکی فەرەنسی بووە و بە کارە پێشەنگەکانی لە بواری تیشکدەرەوە ناسراوە.  یەکەم ژن بوو کە خەڵاتی نۆبڵی بەدەستهێنا، هەروەها بەشدارییەکی گرنگی لە پەرەپێدانی تەکنیکەکانی شیکاری بۆ لێکۆڵینەوە لە تیشکدەرەوە کرد.

ئەمانە تەنها چەند زانایەکی کەمن لەو زانایە زۆرانەی کە بەشدارییان لە پەرەپێدانی کیمیای شیکاریدا کردووە.  بێشومار کەسانی دیکەش هەبوون کە لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا بەشدارییەکی گرنگیان لەم بوارەدا کردووە.

یاسا بیرکارییەکانی کیمیای شیکاری چین؟

چەندین یاسای بیرکاری هەیە کە لە کیمیای شیکاریدا بەکاردێت. هەندێک نموونە بریتین لە:

١. یاسای پاراستنی بارستە "Conservation of Mass"، کە دەڵێت ماددە دروست نابێت یان لەناوببرێت، تەنها لە حاڵەتێکەوە بۆ حاڵەتێکی تر دەگۆڕێت.  ئەمە بنەمایەکی گرنگە لە شیکاری چەندایەتیدا، چونکە ڕێگە بە شیکارەکان دەدات بڕی مادەیەک دیاری بکەن کە لە نمونەیەکدا هەیە بە پێوانی بارستەی نمونەکە پێش و دوای کارلێکی کیمیایی.

٢. یاسای ڕێژە دیاریکراوەکان "Definite Proportions"، کە بە یاسای پێکهاتەی بەردەوام ناسراوە، کە باس لەوە دەکات کە پێکهاتەیەکی کیمیایی پاک هەمیشە هەمان توخمەکانی تێدایە بە هەمان ڕێژە بەپێی بارستە.  ئەمەش ڕێگە بە شیکارەکان دەدات بڕی ڕێژەیی توخمە جیاوازەکان لە ئاوێتەیەکدا دیاری بکەن بە پێوانی بارستەی هەر توخمێکی ئامادەبوو.

٣. یاسای چەند ڕێژە "Multiple Proportions"، کە دەڵێت ئەگەر دوو توخم بتوانن یەکبگرن و زیاتر لە ئاوێتەیەک دروست بکەن، ئەوا ڕێژەی بارستەی توخمە دووەم کە لەگەڵ بارستەیەکی جێگیری توخمە یەکەمدا یەکدەگرن، ڕێژەیەکی ژمارەی تەواو بچووکە.  دەتوانرێت ئەمە بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردنی فۆرمولەی ئەزموونی ئاوێتەیەک، کە ڕێژەی ڕێژەیی ئەو توخمانەی کە لە ئاوێتەکەدا هەن دەدات.

٤. یاسای بیر-لامبێرت"The Beer-Lambert Law" ، کە باس لەوە دەکات کە مژینی گیراوەیەک ڕاستەوخۆ ڕێژەیی دەبێت لەگەڵ چڕیی جۆرە مژەرەکان لە گیراوەکەدا و درێژی ڕێڕەوی ڕووناکی لە ڕێگەی گیراوەکەوە.  ئەم یاسایە زۆرجار بەکاردێت بۆ ژماردن و دیاریکردنی بڕی مادەیەک کە لە نمونەیەکدا هەیە بە پێوانی مژینی نمونەکە لە درێژیی شەپۆلێکی دیاریکراودا.

ئەمانە تەنها چەند نموونەیەکن لەو یاسا بیرکاریانەی کە لە کیمیای شیکاریدا بەکاردەهێنرێن.  چەندین یاسا و بنەمای تر هەن کە بۆ شیکردنەوە و تێگەیشتن لە سیستەمی کیمیایی بەکاردەهێنرێن.

تێبینی: گرنگە بزانن ئەم باسە نوسراوە زانستیانە هێشتا لە سەرەتادان لەناو کۆمەڵگادا پێوستە دەستو پەنجە نەرم بکەین وردەوردە بوژاندنەوەی رابگەیەنین. زانیاریەکان پشتڕاستکردنەوەی کراوە لەلایەن خۆمەوە بەوەی تاچەند وردبم هەوڵدەدەم تاکوو پێوست بکات وشەکانم کوردیتر و پەتیتربن لەوەی پشت بەزمانی دەرەوە ببەستم. بەردەوام دەبم لە نوسینی ئەم زنجیرەیە لەناوەندی پەرنوس بەهیوای سوود.