کیمیای نائەندامی چییە؟

کیمیای نائۆرگانیک (نائەندامی) بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە دروستکردن و هەڵسوکەوت و تایبەتمەندییەکانی پێکهاتە نائۆرگانیکەکان (نائەندامیەکان). ئەمانە پێکهاتەی کیمیایین کە پەیوەندی کاربۆن-هایدرۆجینیان تێدا نییە، جگە لە کارباید و سیانید و کاربۆناتەکان.  بەمانەیەکی دیکە بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە توخمەکان و کانزاکان و مادەکانی تر کە پەیوەندی کاربۆن-هایدرۆجینیان تێدا نییە. بوارێکی فراوانە کە کۆمەڵێک بابەت لەخۆدەگرێت، لەوانە دروستکردن و هەڵسوکەوتی پێکهاتە نائۆرگانیکەکان (نائەندامیەکان)، لێکۆڵینەوە لە تایبەتمەندییەکان، و بەکارهێنانی کیمیای نائۆرگانیک بۆ چەندین بوار، وەک پزیشکی، وزە، و  ژینگە بەکاردەهێنرێن. هەندێک نموونەی پێکهاتە نائۆرگانیکەکان بریتین لە کانزاکان، ئۆکسیدەکان، هالیدەکان و توخمە ناکانزاییەکان وەک گۆگرد و فسفۆر. هەروەها کیمیای نائۆرگانیک بوارێکی گرنگە کە چەندین بەکارهێنانی پراکتیکی لە پیشەسازی و پزیشکی و بوارەکانی تردا هەیە.

ئەو زانایانەی کە پەرەیان بە کیمیای نائۆرگانیک (نائەندامی) دا کێن؟

کیمیای نائۆرگانیک مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و بە درێژایی سەدەکان لەلایەن زۆرێک لە زانایانەوە لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە بەشێک لەو زانایانەی کە بەشدارییەکی بەرچاویان لە پەرەپێدانی کیمیای نائۆرگانیکدا کردووە بریتین لە:

١. ڕۆبێرت بۆیل "Robert Boyle" (١٦٢٧-١٦٩١): بۆیل بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی کیمیای مۆدێرن دادەنرێت.  ئەو بە بەشدارییەکانی لە پەرەپێدانی چەمکی مۆدێرن لە توخمەکاندا ناسراوە، هەروەها بە کارەکانی لەسەر تایبەتمەندییەکانی گازەکان و پەرەپێدانی یاسای ئایدیاڵی گازی.

٢. ئەنتوان لاڤۆیزەر "Antoine Lavoisier" (١٧٤٣-١٧٩٤): لاڤۆیزەر بە "باوکی کیمیای مۆدێرن" ناسراوە بەهۆی کارەکانی لەسەر سروشتی ماددە و پەرەپێدانی سیستەمی مۆدێرن لە توخمە کیمیاییەکان.  هەروەها شانازیی بە دۆزینەوەی ئۆکسجین و پەرەپێدانی یاسای پاراستنی بارستە دەکات.

٣. جۆن داڵتۆن "John Dalton" (١٧٦٦-١٨٤٤): داڵتۆن بە کارەکانی لەسەر سروشتی ئەتۆمەکان و پەرەپێدانی خشتەی خولیی مۆدێرن بۆ توخمەکان ناسراوە.  هەروەها شانازیی بە پەرەپێدانی تیۆری ئەتۆمی ماددە دەکات کە دەڵێت هەموو ماددەیەک لە ئەتۆم پێکهاتووە کە ناتوانرێت دروست بکرێن یان لەناوببرێن.