کیمیای ئۆرگانیک (ئەندامی) چییە؟

کیمیای ئەندامی  بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە و تایبەتمەندی و کارلێکی ئەو پێکهاتانەی کە کاربۆنیان تێدایە..! و کاربۆن لەنێو توخمەکاندا ناوازەیە لە توانای دروستکردنی ژمارەیەکی زۆر لە پێکهاتەی جۆراوجۆر، لەوانە ئەوانەی لە زیندەوەرە زیندووەکاندا دەبینرێن. بەهۆی ئەمەوە کیمیای ئۆرگانیک ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە لێکۆڵینەوە لە بایۆلۆجی و پزیشکی و زانستی ماددەدا.

لە کیمیای ئۆرگانیکدا زاناکان لێکۆڵینەوە لەو کارلێکە کیمیاییانە دەکەن کە لە نێوان بەها  جیاوازەکاندا ڕوودەدەن و چۆن دەتوانرێت ئەم کارلێکانە بەکاربهێنرێت بۆ دروستکردنی پێکهاتەی نوێ. هەروەها لێکۆڵینەوە لە تایبەتمەندییە فیزیایی و کیمیاییەکانی جۆرە جیاوازەکانی پێکهاتە ئۆرگانییەکان دەکەن، وەک خاڵی کوڵان و تواوەیی و سەقامگیرییان.

کیمیای ئەندامی بریتییە لە بەکارهێنانی تەکنیکە شیکارییە جۆراوجۆرەکان، وەک "Spectroscopy" و "Chromatography"، بۆ دەستنیشانکردن و تایبەتمەندکردنی پێکهاتە جیاوازەکان.  هەروەها بریتییە لە بەکارهێنانی کارلێکی کیمیایی بۆ دروستکردن و گۆڕینی پێکهاتەکان بۆ ماددە نوێیەکان کە تایبەتمەندی خوازراویان هەیە... هەندێک نموونەی بوارەکانی لێکۆڵینەوە لە کیمیای ئەندامی دا بریتین لە دروستکردنی دەرمان و، پەرەپێدانی ماددە نوێیەکان و دیزاینکردنی پرۆسەی کیمیایی کاراتر.

ئەو زانایانەی پەرەیان بە کیمیای ئۆرگانیک دا کێن؟

پەرەسەندنی کیمیای ئەندامی وەک بوارێکی جیاوازی لێکۆڵینەوە دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ کارەکانی چەندین زانای سەرەکی لە سەدەی ١٨ و ١٩دا.

یەکێک لە کەسایەتییە سەرەتاییەکان و کاریگەرترین کەسایەتییەکانی مێژووی کیمیای ئەندامی، کیمیاکاری فەرەنسی "ئەنتۆنی لۆران لاڤۆیزەر" (١٧٤٣-١٧٩٤) بوو. لاڤۆیزەر بە کارەکانی لەسەر سروشتی سووتاندن و بەشدارییەکانی لە پەرەپێدانی سیستەمی مۆدێرن بۆ ناونانی کیمیایی ناسراوە.  هەروەها بە "باوکی کیمیای مۆدێرن" دادەنرێت بەهۆی کارەکانی لەسەر یاسای پاراستنی بارستە و بەشدارییەکانی لە پەرەپێدانی سیستەمی مۆدێرن لە توخمە کیمیاییەکان.

 کەسایەتییە گرنگەکانی دیکەی مێژووی سەرەتایی کیمیای ئەندامی  بریتین لە:

١. "یۆهان گۆتلیب گان" (١٧٤٥-١٨١٨)، کیمیاکارێکی سویدییە و چەند توخمێکی نوێی جیاکردەوە و شێوازێکی بۆ بەرهەمهێنانی ئاسن لە کانزاکانی پەرەپێدا.

٢. "ژان باپتیست ڤان هێلمۆنت" (١٥٨٠-١٦٤٤)، کیمیاکار و پزیشکێکە کە شانازیی بە داهێنانی زاراوەی "غاز" و دۆزینەوەی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دەکات.

٣. "ڕۆبێرت بۆیل" (١٦٢٧-١٦٩١)، فەیلەسوف و کیمیاکاری سروشتی ئینگلیز کە بە بەشدارییەکانی لە پەرەپێدانی میتۆدی زانستی مۆدێرن و بە کارەکانی لەسەر تایبەتمەندییەکانی گازەکان ناسراوە.

٤. "جۆزێف پرێستلی" (١٧٣٣-١٨٠٤)، فەیلەسوفی سروشتی و ئیلاهیات و کیمیازانێکی ئینگلیزییە و شانازیی بە دۆزینەوەی ئۆکسجین دەکەکات.

٥. "هێنری کاڤێندیش" (١٧٣١-١٨١٠)، فەیلەسوف و کیمیاناسێکی سروشتی ئینگلیز کە بە کارەکانی لەسەر تایبەتمەندییەکانی گازەکان و دۆزینەوەی هایدرۆجین ناسراوە.

٦. "جۆن داڵتۆن" (١٧٦٦-١٨٤٤)، کیمیازان و فەیلەسوفی سروشتی و کەشناسی ئینگلیزی بە بەشدارییەکانی لە پەرەپێدانی تیۆری ئەتۆمی مۆدێرن ناسراوە.

٧. "جۆستێس ڤۆن لایبێنگ" (1803-1873)، کیمیازانێکی ئەڵمانی ناسراوە و بە بەشدارییەکانی لە لێکۆڵینەوە لە کیمیای ئەندامی ناسراوە، لەوانە پەرەپێدانی چەمکی نزیکایەتی کیمیایی و دۆزینەوەی چەند پێکهاتەیەکی گرنگ، وەک یوریا.

ئەمانە و زانایانی تر بەشدارییەکی بەرچاویان کرد لە پەرەپێدانی کیمیای ئەندامی وەک بوارێکی لێکۆڵینەوە و کارەکانیان بناغەی زۆرێک لەو چەمک و تەکنیکانەی دانا کە ئەمڕۆ لەم بوارەدا بەکاردەهێنرێن.

یاسا بیرکارییەکانی کیمیای ئۆرگانیک چین؟

لە کیمیای ئۆرگانیکدا چەندین چەمک و یاسای بیرکاری هەیە کە گرنگن بۆ تێگەیشتن و جێبەجێکردن. لەوانە:

یاسای پاراستنی بەکۆمەڵ (Mass Conservation): ئەم یاسایە باس لەوە دەکات کە ماددە ناتوانرێت دروست بکرێت یان لەناوبچێت، تەنها لە فۆرمێکەوە دەگۆڕدرێت بۆ فۆرمێکی تر. بە واتایەکی تر دەبێت کۆی بارستەی کارلێککەرەکان لە کارلێکی کیمیاییدا یەکسان بێت بە کۆی بارستەی بەرهەمەکان.

یاسای ڕێژە دیاریکراوەکان (Definite Proportions): ئەم یاسایە باس لەوە دەکات کە پێکهاتەیەکی کیمیایی هەمیشە هەمان توخمەکانی تێدایە بە هەمان ڕێژە بەپێی بارستە، بەبێ گوێدانە سەرچاوەی پێکهاتەکە. بۆ نموونە ئاو هەمیشە لە دوو ئەتۆمی هایدرۆجین و یەک ئەتۆمی ئۆکسجین پێکهاتووە، بە ڕێژەی ٢:١ بە بارستە.

یاسای چەند ڕێژە (Multiple Proportions): ئەم یاسایە باس لەوە دەکات کە کاتێک دوو توخم دەتوانن یەکبگرن و زیاتر لە ئاوێتەیەک دروست بکەن، ئەوا بارستەی توخمێک کە لەگەڵ بارستەیەکی جێگیری توخمەکەی تردا کۆدەبێتەوە بە ڕێژەیەکی ژمارەی تەواو بچووکە.

چەمکی مۆل (Mole Concept): مۆل بریتییە لە یەکەیەکی بەکاردێت بۆ پێوانەکردنی بڕی ماددەیەک.  بە بڕی ماددەیەک پێناسە دەکرێت کە چەندە یەکە سەرەتاییەکان (ئەتۆم، مۆلیکول، ئایۆن و هتد) لەخۆدەگرێت، ئەوەندەی ئەتۆم لە وردی ١٢ گرام کاربۆن-١٢دا هەیە. مۆڵ ڕێگە بە کیمیاکاران دەدات کە بڕی مادەیەک بە شێوەیەکی وردتر و گونجاوتر بزانن.

یاسای ئایدیاڵی گازی (Ideal Gas Law): ئەم یاسایە باس لە هەڵسوکەوتی گازەکان دەکات لە ژێر هەندێک بارودۆخدا، وەک پلەی گەرمی و پەستانی بەردەوام.  دەتوانرێت بۆ حیسابی قەبارە، پەستان، یان پلەی گەرمی غازێک بەکاربهێنرێت، بە لەبەرچاوگرتنی دوو گۆڕاوەکەی تر.

ستۆکیۆمێتری (Stoichiometry): ئەمەش لێکۆڵینەوەیە لە پەیوەندییە چەندایەتییەکانی نێوان کارلێککەرەکان و بەرهەمەکان لە کارلێکی کیمیاییدا.  ڕێگە بە کیمیاکاران دەدات پێشبینی بڕی کارلێککەرەکان و بەرهەمەکان بکەن کە لە کارلێکێکدا بەرهەم دەهێنرێن، بە پشتبەستن بە ڕێژەی ستۆکیۆمێتری ناسراوی کارلێککەرەکان و بەرهەمەکان.

چڕیی گیراوە (The Concentration of a Solution): چڕیی گیراوە پێوەرێکە بۆ بڕی ئەو ماددە تواوەیەی کە لە توێنەرێکدا دەتوێتەوە.  دەتوانرێت بە یەکە جیاوازەکان دەرببڕدرێت، وەکو مۆلاریتی (مۆڵ بۆ هەر لیترێک)، مۆلیتی (مۆل بۆ هەر کیلۆگرامێک)، یان لەسەدا کێش (کێشی تواوە بۆ هەر کێشێکی گیراوە).

PH: PHی گیراوەیەک پێوەرێکە بۆ ترشێتی یان بنەڕەتییەکەی. بە لۆگاریتمی نەرێنی چڕیی ئایۆنەکانی هایدرۆجین لە گیراوەکەدا پێناسە دەکرێت.  گیراوەیەک کە pH ی 7 بێت بە بێلایەن دادەنرێت، لەکاتێکدا ئەو گیراوانەی pH یان کەمترە لە 7 ترشە، گیراوەکانی pH ی زیاتر لە 7 بنەڕەتین.

ئەمانە تەنها چەند چەمک و یاساکانی بیرکارین کە لە کیمیای ئەندامی گرنگن.  چەندینی تریش هەن کە بۆ وەسف و تێگەیشتن لە کارلێکە کیمیاییەکان و تایبەتمەندییەکانی پێکهاتە کیمیاییەکان بەکاردەهێنرێن.

تێبینی: گرنگە بزانن ئەم باسە نوسراوە زانستیانە هێشتا لە سەرەتادان لەناو کۆمەڵگادا پێوستە دەستو پەنجە نەرم بکەین وردەوردە بوژاندنەوەی رابگەیەنین. زانیاریەکان پشتڕاستکردنەوەی کراوە لەلایەن خۆمەوە بەوەی تاچەند وردبم هەوڵدەدەم تاکوو پێوست بکات وشەکانم کوردیتر و پەتیتربن لەوەی پشت بەزمانی دەرەوە ببەستم. بەردەوام دەبم لە نوسینی ئەم زنجیرەیە لەناوەندی پەرنوس بەهیوای سوود.